Architektura
Ciekawostki o pałacu "Pod Baranami" w Krakowie
Pałac Potockich
Pałac "Pod Baranami" nieodłączny element krakowskiego Rynku, posiada bogatą historię rozpoczynającą się w XIV wieku. Miewał wielu, bardzo różnych właścicieli, ale zawsze stanowił miejsce, gromadzące wiele osób. Najpierw jako karczma przyciągał konsumentów, później jako siedziba rodu Potockich, stał się ośrodkiem życia towarzyskiego "wyższych sfer". Współczesnym kojarzy się głównie z mieszczącym się w piwnicach rezydencji legendarnym kabaretem "Pod Baranami" i jego niezapomnianym twórcą Piotrem Skrzyneckim.
1
Pałac "Pod Baranami" znajduje się na Rynku Głównym w Krakowie. Jest to kamienica u zbiegu Rynku Głównego 27 i ulicy św. Anny 1.
2
Prawdopodobnie w tym miejscu kiedyś znajdowała się gospoda o nazwie "Gdzie Barany", przy której trzymano barany przeznaczone do sprzedaży dla mieszkańców Krakowa. Tradycja mówi, że właśnie od nich pochodzi godło i nazwa kamienicy.
3
Godłem gospody były dwa barany złączone wspólną głową. Gospoda znajdowała się w narożnej gotyckiej kamienicy, na której było umieszczone godło.
4
Po 1346 roku kamienica stanowiła część majątku żupnika bocheńskiego, Włocha Paulina Cavallo. Następnie była w posiadaniu Jana Langa (Karniowskiego) z Karniowa, później stanowiła 3/4 własności Jana Gawrona i Jana Kislinga, sołtysa bronowickiego.
5
W XV i XVI wieku w kamienicy mieściła się najbardziej znana w Krakowie gospoda. Gospodę często i chętnie odwiedzali ówcześni poeci i pisarze, jak: Jan Kochanowski, Mikołaj Rej czy Łukasz Górnicki.
6
Z tego późnośredniowiecznego okresu do dziś zachowało się dziewięciopolowe sklepienie żebrowe w pomieszczeniu na parterze, na prawo od sieni. W pomieszczeniu tym dziś mieści się restauracja.
7
Nazwa "Pałac pod Baranami" po raz pierwszy została udokumentowana w 1706 roku. Pałac powstał ze scalenia dwóch średniowiecznych kamienic w pierwszej połowie XVII wieku. Jedną z nich była narożna (Pod Barany) kamienica Karniowska (nazwana tak od Jana Langa z Karniowa, który był jej właścicielem w latach 1464-86), oraz druga, tzw. Różanka (nazwa pochodziła od nazwiska Stanisława Różanki, rajcy miejskiego). Z tego okresu pochodzi stiukowa dekoracja jednej z sal parteru przypisywana Baltazarowi Fontanie (dziś jest tam kawiarnia w narożu pałacu na parterze).
8
Właścicielem kamienicy był Justus Ludwig Decjusz. Justus Ludwig Decjusz był pochodzącym z Alzacji krakowskim dyplomatą, historykiem, ekonomistą, finansistą i sekretarzem króla Zygmunta Starego. Później został doradcą króla i zwierzchnikiem mennic koronnych. Po pożarze kazał on przebudować kamienicę na renesansową rezydencję z arkadowymi krużgankami.
9
Kolejnym właścicielem kamienicy Pod Baranami był król Stefan Batory, który kupił rezydencję od dzieci Decjusza w 1577 roku. Po dwóch latach od zakupu, rezydencja została ofiarowana przez króla staroście lanckorońskiemu Kasprowi Bekieszowi (magnat węgierski, podskarbi księcia Jana Zygmunta). W tym czasie, w kamienicy mieszkał węgierski poeta odrodzenia Balint Balassi - jeden z pierwszych znaczących poetów piszący po węgiersku (jego bliskie kontakty z pałacem Pod Baranami upamiętniono tablicą na elewacji domu od ulicy św. Anny). Kasper Bekiesz nie nacieszył się kamienicą zbyt długo, bo już w 1579 roku zmarł podczas pobytu w Grodnie, a dom przejęła wdowa (ciesząca się ponoć nadzwyczajną urodą) Anna Szarkandy. Anna wyszła za mąż za bliskiego współpracownika Stefana Batorego, Franciszka Wesselenyiego. W piwnicach domu prowadziła ona winiarnię, w której bywali goście z najbliższego otoczenia króla (Polacy, Węgrzy, Włosi, Niemcy), a także literaci, uczeni, żołnierze, politycy.
10
Następnym właścicielem była Katarzyna z Lubomirskich Ostrogska (dziedzicząca po Annie Szarkandy), żona kasztelana krakowskiego Janusza Ostrogskiego). Pałac należał do książąt Ostrogskich przez cały XVII wiek. Działały tutaj drukarnia i księgarnia prowadzone przez Wolfganga Lerma, Jana Bajera i Jana Thenauda.
11
Następnie pałac przeszedł w posiadanie książąt Radziwiłłów, którzy dołączyli do niego jeszcze jedną kamienicę. Jednym z właścicieli był hetman polny litewski Michał Radziwiłł, a później Hieronim Lubomirski, marszałek nadworny koronny. Jego córka Marianna z Lubomirskich wniosła pałac we wianie Pawłowi Karolowi Sanguszce - marszałkowi wielkiemu litewskiemu.
12
W połowie XVIII wieku pałac stał się własnością starosty krakowskiego Hieronima Wielopolskiego. Wielopolski przebudował pałac w stylu barokowym. Był jego właścicielem do 1772 roku.
13
W 1822 roku pałac kupił Artur Potocki i do rodziny Potockich pałac należał aż do wybuchu II wojny światowej. Artur i Zofia Potoccy nabyli pałac tuż po swoim ślubie i natychmiast przystąpili do remontu, przede wszystkim wnętrz, ale też podwyższyli go o jedno piętro. Kolejni właściciele (następne pokolenie Potockich - Adam i Katarzyna) przebudowali fasadę pałacu. Nad bramą od strony Rynku pojawiły się trzy baranie głowy, na których wsparty jest balkon i nowa attyka (autorstwa Franciszka Marii Lanciego - polskiego architekta włoskiego pochodzenia).
14
Mimo przebudowy w pałacu zostały zachowane elementy dawnej architektury. Gotyckie pozostałości widoczne są w podziemiach, na parterze w izbie gotyckiej i na elewacjach niższych kondygnacji dziedzińca wewnętrznego. Na elewacjach zewnętrznych istnieją elementy dekoracji barokowych z XVIII wieku. We wnętrzu pałacu znajdują się elementy dekoracyjne z XVII, XVIII i XIX wieku.
15
Podczas rewolucji krakowskiej w 1846 roku, w pałacu mieściło się dowództwo powstańczej Gwardii Narodowej. Podczas I wojny światowej znajdował się tam szpital wojskowy.
16
Na przełomie XIX i XX wieku pałac był centrum życia towarzyskiego i kulturalnego Krakowa. Stanowił też miejsce spotkań i ośrodek życia politycznego krakowskich kół konserwatywnych. Potoccy zgromadzili "Pod Baranami" bogatą galerię obrazów szkoły weneckiej, holenderskiej i niemieckiej. Znajdowały się tam także antyczne meble, porcelana oraz duży zbiór polskich pasów kontuszowych, Za zgodą właścicieli pałac można było zwiedzać.
17
W czasie II wojny światowej budynek pałacu był siedzibą komendantury dystryktu krakowskiego. W 1945 roku wprowadziły się tam na prawie dwa lata władze radzieckie, zorganizowano w pałacu sowiecką komendanturę wojenną miasta, siedzibę Smiersza (Specjalne Metody Wykrywania Szpiegów) i komendanta NKWD.
18
W 1947 roku budynek przekazano na Wojewódzki Dom Kultury Robotniczej, później przemianowany na Krakowski Dom Kultury, który użytkował go do 1990 roku. Znajdowała się tam obszerna, usytuowana na parterze biblioteka, czytelnie, wyżej, sale wykładowe, warsztatowe i wystawiennicze do popularyzacji muzyki, tańca, sztuk wizualnych i twórczości ludowej. Na piętrach znajdowały się kina: Kultura i Wiedza. Działały tam liczne kluby i stowarzyszenia. W 1990 roku pałac odzyskali przedwojenni właściciele, jednak zaraz po tym fakcie część pałacu uległa spaleni w wyniku pożaru. Remont trwał przez kilka lat.
19
Wśród tych wszystkich działalności mających miejsce w pałacu Pod Baranami wyróżnia się szczególnie jedna, mająca niebagatelny wpływ na rozwój całych pokoleń młodych ludzi - Piwnica pod Baranami - literacki kabaret. Kabaret został założony w 1956 roku w piwnicach pałacu przez Piotra Skrzyneckiego i kilkoro studentów krakowskich uczelni artystycznych: ASP, PWST i PWSM (m.in. Bronisław Chromy, Kazimierz Wiśniak, Wiesław Dymny, Andrzej Bursa, Ireneusz Iredyński, Sławomir Mrożek, Barbara Nawratowicz, Janina Garycka, Kika Lelicińska, Joanna Olczak, Krzysztof Penderecki). Pierwotnie miało to być miejsce spotkań krakowskich studentów.
20
W Piwnicy pod Baranami występowali znakomici artyści. Wśród nich m. in. Ewa Demarczyk, która z kompozytorem Zygmuntem Koniecznym wypromowali kabaret na całą Polskę, Leszek Długosz, Krzysztof Litwin, Mieczysław Święcicki, Anna Szałapak, Halina Wyrodek, Marek Grechuta, Jacek Wójcicki, Grzegorz Turnau, Beata Rybotycka. Przez pewien czas występowały tam zespoły jazzowe Krzysztofa Komedy i Andrzeja Kurylewicza. Muzykę tworzyli: Zbigniew Preisner, Jan Kanty Pawluśkiewicz i in.
21
Pałac Pod Baranami na przestrzeni dziejów gościł wiele znanych osób. Należą do nich: carewicz rosyjski Aleksy, książę Józef Poniatowski, król saski i książę warszawski Fryderyk August, cesarz Franciszek Józef I.
22
W pałacu działa od 1969 roku kino "Pod Baranami". Jest to kameralne, studyjne kino, które w 2009 roku zostało wyróżnione za najlepszy program spośród wszystkich kin zrzeszonych w sieci Europa Cinemas.
