Ludzie
Ciekawostki o Stefanie Żeromskim
Jeden z najwybitniejszych polskich pisarzy
Stefan Żeromski był prozaikiem, publicystą, dramaturgiem, jednym z najwybitniejszych polskich pisarzy w historii. Odegrał znaczącą rolę w życiu literackim i społecznym początków XX wieku. W jego twórczości widoczne jest zaangażowanie w problematykę społeczną, a także preferowanie wartości, które są uniwersalne i ciągle aktualne.
1
Stefan Żeromski urodził się w 1864 roku w Strawczynie, wsi w województwie świętokrzyskim. Jego ojciec, Wincenty Żeromski herbu Jelita, pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej i zajmował się dzierżawą folwarków w Kieleckiem. Wspierał Polaków walczących w powstaniu styczniowym w 1863 roku (w czasie powstania, w bitwie pod Czarncą zginął Gustaw Saski, brat cioteczny Stefana). Stefan dzieciństwo spędził w jednym z nich, w Ciekotach w Górach Świętokrzyskich.
2
Rodzice Żeromskiego wcześnie zmarli, a on młode lata przeżywał w biedzie. W młodości nabawił się gruźlicy, z którą zmagał się przez całe życie.
3
Edukację rozpoczął jako dziewięciolatek w szkole podstawowej w Psarach, do której uczęszczał przez rok. Następnie uczył się w Męskim Gimnazjum Rządowym w Kielcach. Utrzymywał się z udzielania korepetycji. W gimnazjum spotkał wybitnego nauczyciela, Antoniego Gustawa Bema (historyka literatury, publicystę i krytyka, zwolennika pozytywizmu, świetnego pedagoga), który wpłynął na jego dalsze życie. Żeromski wspominał o nim w Dziennikach i uwiecznił w "Syzyfowych pracach" jako profesora Sztettera.
4
Z okresu gimnazjalnego pochodzą pierwsze próby literackie Żeromskiego. Pisał wiersze, dramaty i przekłady z literatury rosyjskiej. Zadebiutował w 1882 roku w "Tygodniku Miód i Powieści" przekładem wierszy Lermontowa i w "Przyjacielu Dzieci" wierszem "Piosenka rolnika".
5
Kłopoty finansowe i rozwijająca się gruźlica spowodowały, że gimnazjum ukończył bez matury. Wyjechał do Warszawy i rozpoczął tam naukę w Instytucie Weterynarii, w uczelni, która nie wymagała posiadania matury. Tam też zetknął się z ruchem socjalistycznym. Działał m.in. w tajnej akcji oświatowej wśród rzemieślników i robotników i w studenckim kółku Kielczan.
6
Ze względów finansowych porzucił szkołę weterynaryjną po dwóch latach i zaczął zarabiać na życie jako guwerner szlacheckich dzieci, m.in. w Łysowie. W 1890 roku objął posadę w Nałęczowie, uzdrowisku do którego przyjeżdżali znani pisarze i dziennikarze. Nałęczów stał się pierwowzorem Cisów, które później opisał w "Ludziach bezdomnych".
7
W tym okresie publikował swoje utwory na łamach "Tygodnika Powszechnego", "Głosu" i "Nowej Reformy". Opublikował tam korespondencję zatytułowaną "Spod Stopnic", podpisując ją pseudonimem Iksmoreż. Swoje utwory publikował również pod innymi pseudonimami: Józef Katerla (tak brzmiało panieńskie nazwisko matki), Maurycy Zych, Stefan Omżerski.
8
Pracując w Nałęczowie, dzięki Bolesławowi Prusowi, poznał swoją przyszłą żonę Oktawię z Radziwiłłowiczów Radkiewiczową. Z Oktawią ożenił się jesienią 1892 roku. Wcześniej na krótko wyjechał do Zurychu, Wiednia, Pragi i Krakowa.
9
Dzięki staraniom żony i jej rodziny otworzyła się przed Żeromskim perspektywa osiedlenia się w Szwajcarii, w Rapperswilu. Znajdowało się tam Muzeum Narodowe Polskie założone przez Władysława Platera, w którym pisarz objął posadę zastępcy bibliotekarza. Pracował nad skatalogowaniem dzieł dotyczących Adama Mickiewicza i Tadeusza Kościuszki.
10
W Rapperswilu Żeromski nawiązał nowe znajomości z pisarzami i działaczami politycznymi i społecznymi. Byli to m.in: Gabriel Narutowicz, Julian Marchlewski, Edward Abramowicz.
11
W Rapperswilu Żeromski zaczął pisać "Syzyfowe prace", które wydał dopiero po powrocie do kraju w 1897 roku. Wcześniej ukazały się zbiory jego opowiadań.
12
Ze Szwajcarii powrócił do Warszawy, gdzie otrzymał posadę pomocnika bibliotekarza w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich. W 1899 roku na świat przyszedł syn pisarza - Adam. W tym samym roku ukazali się "Ludzie bezdomni".
13
Na przełomie XIX i XX wieku Żeromski rozważał zamieszkanie w Kielcach, do których często jeździł i prowadzenie tam działalności kulturalnej. Być może pod wpływem Żeromskiego, Leon Rygier (poeta młodopolski, prozaik, publicysta, pierwszy mąż Zofii Nałkowskiej) założył tygodnik postępowo-demokratyczny "Echa Kieleckie", w którym ukazywały się przedruki "Ech leśnych" i "Zemsta jest moją..."
14
Po opublikowaniu "Popiołów" i odniesionym sukcesie wydawniczym, Żeromski mógł porzucić pracę w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich i przenieść się z rodziną do Zakopanego. Oddał się całkowicie pracy pisarskiej i działalności społecznej. Od wybuchu rewolucji 1905 roku w Królestwie Polskim działał w organizacjach demokratycznych i socjalistycznych, zbliżył się do PPS-u. Ruchowi rewolucyjnemu poświęcił kilka swoich utworów: "Sen o szpadzie", "Nagi bruk", "Nokturn" i dramat "Róża".
15
Zamieszkał ponownie w Nałęczowie, gdzie zbudował Chatę - dom góralski według projektu Stanisława Witkiewicza. W Chacie prowadzono ochronkę i tajną szkołę. Z jego inicjatywy, w Nałęczowie powstała robotnicza grupa teatralna pod kierunkiem rzeźbiarza i publicysty Józefa Gardeckiego. Grupa ta wystawiła III część Dziadów - zakazaną wówczas sztukę. Wśród widowni był Bolesław Prus. Żeromski zainicjował też założenie Uniwersytetu Ludowego, organizował kursy dokształcające dla uczniów szkoły rzemieślniczej.
16
Na trzy lata wyjechał z rodziną do Paryża, a po powrocie do kraju zamieszkał w Zakopanem. W Zakopanem uczestniczył w zjeździe, na którym powołano Polski Skarb Wojskowy (organizacja niepodległościowa).
17
W 1913 roku Żeromski powtórnie się ożenił z poznaną w Paryżu malarką, Anną Zawadzką. Para wyjechała do Florencji, gdzie na świat przyszła ich córka Monika.
18
Po wybuchu I wojny światowej zgłosił się do Legionów Polskich, ale nigdy nie brał udziału w walce. Powrócił do Zakopanego, gdzie z Janem Kasprowiczem i Medardem Kozłowskim stworzył Organizację Narodową. Działał w pracach Naczelnego Komitetu Zakopiańskiego, był prezydentem Rzeczypospolitej Zakopiańskiej.
19
W 1918 roku zmarł na gruźlicę dziewiętnastoletni syn Żeromskiego, Adam. Ojciec zadedykował mu tekst publicystyczny o tematyce społeczno-politycznej "Początek świata pracy".
20
W pierwszych latach niepodległości Żeromski powrócił do Warszawy i kupił dom w Konstancinie - willę Świt. W 1920 roku został prezesem Związku Zawodowych Literatów Polskich. Razem z Janem Kasprowiczem uczestniczył w akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach.
21
Żeromski czterokrotnie nominowany był do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1921, 1922, 1923, 1924), niestety nie otrzymał jej. W 1924 roku nagrodę tę otrzymał Władysław Reymont.
22
W 1925 roku został założycielem i pierwszym prezesem polskiego oddziału PEN Clubu. Za powieść "Wiatr od morza" otrzymał Państwową Nagrodę Literacką.
23
Żeromski przez rok, aż do swojej śmierci mieszkał na Zamku Królewskim w Warszawie. Prezydent Stanisław Wojciechowski, jako wyraz szacunku dla zasług artysty, przydzielił mu trzypokojowe mieszkanie na drugim piętrze Zamku Królewskiego. Był to 120-metrowy apartament, w którym pisarz spędził z rodziną ostatni rok swojego życia. W apartamencie tym odbywały się spotkania kulturalne z udziałem wybitnych ludzi tamtych lat: Reymontem, Lorentowiczem, Limanowskim, Tuwimem czy Stryjewskim. Bezpośrednio pod mieszkaniem pisarza znajdowały się sale stanisławowskie. Nad królewskim pierwszym piętrem z salą tronową, balową i pokoikiem ambasadorów mieścił się pokój żony i córki.
24
W 1925 roku pisarz ciężko zachorował na serce. Zmarł w swoim pokoju 20 listopada 1925 roku. Jego śmierć wywołała żałobę narodową, pogrzeb był wielką manifestacją. Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie. Pożegnalne utwory poświęcili mu m.in: Władysław Broniewski, Mieczysław Jastrun, Jan Lechoń, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Antoni Słonimski, Julian Tuwim, Leopold Staff.
25
W 1928 roku otwarto w Nałęczowie, w Chacie, muzeum poświęcone Żeromskiemu. Powstał tam też pomnik pisarza, według projektu Stanisława Witkiewicza, dłuta Andrzeja Żurawskiego. Został mu też przyznany tytuł członka honorowego Towarzystwa Dziennikarzy Polskich we Lwowie i Filister honoris causa polskiej korporacji akademickiej "Pomerania".
26
Utwory Żeromskiego przekładane były na kilkanaście języków, wiele trafiło na scenę. Powstały też liczne filmy: Syzyfowe prace, Popioły, Wierna rzeka, Rok 1863, Dzieje grzechu, Przedwiośnie.
