Stanowisko archeologiczne Göbekli Tepe zmieniło sposób myślenia archeologów o początkach cywilizacji. Miejsce to uznaje się za najstarszy znany ośrodek kultu stworzony przez człowieka, jego wiek szacuje się na 12 tysięcy lat. Czym było Göbekli Tepe ? Nad tym zastanawiają się wspólnie archeolodzy, astronomowie i geolodzy.
1
Gobekli Tepe zlokalizowane jest w południowo-wschodniej Turcji, w pobliżu granicy z Syrią.
Leży w bezpośrednim sąsiedztwie kurdyjskiej wioski Xiraberesk, w odległości około 15 km od miasta Sanliurfa, które w starożytności nosiło nazwę Edessa i stanowiło centrum chrześcijaństwa syryjskiego. Miasto to znane jest m.in. ze szczególnego wizerunku Chrystusa - mandylionu (rodzaj acheiropoietosu, czyli wizerunku postaci stworzonego w nadnaturalny, cudowny sposób, a nie ręką ludzką), oraz ze szkoły teologicznej Efrema Syryjczyka - świętego, kaznodziei, poety, komentatora Pisma Świętego.
2
Gobekli Tepe jest jednym z najbardziej zadziwiających odkryć archeologicznych.
Nazwa tego miejsca w tłumaczeniu z języka tureckiego oznacza "wybrzuszone wzgórze". Cały teren, na którym znajdują się wykopaliska jest pagórkowaty, ale tylko jedno ze wzgórz od pokoleń uznawano za święte.
3
Już w 1964 roku Amerykanie, podczas rekonesansu archeologicznego uznali, że wzgórze to nie miało charakteru całkowicie naturalnego.
Na wierzchołku wzgórza znaleziono ślady prac budowlanych, ale uznano je za pozostałości wojskowego posterunku z czasów Bizancjum. Leżące nieopodal kawałki potrzaskanych bloków wapiennych wzięto za elementy nagrobków.Przypuszczano, że wzgórze kryje cmentarzysko bizantyjskie lub islamskie.
4
Wykopaliska rozpoczęto dopiero w 1994 roku, a od roku 1995 zajmował się nimi Klaus Schmidt, uczeń archeologa Haralda Hauptmanna, który zainicjował prace wykopaliskowe na prehistorycznym stanowisku Gobekli Tepe.
Choć Klaus Schmidt wiele lat przepracował w Turcji na różnych stanowiskach archeologicznych, odkrycie Gobekli Tepe przerosło jego najśmielsze oczekiwania. Ujrzał tam ogromną liczbę odłamków krzemienia, a pod powierzchnią ziemi odkrył starannie wyrzeźbione kamienie, a potem krąg stojących kolumn. Zdał sobie sprawę, że w tym miejscu przed tysiącami lat pracowały dziesiątki, a nawet setki ludzi. Wykopaliska kontynuował aż do swojej śmierci w 2014 roku, później pracę przejął jego zespół. Odbywają się one pod nadzorem ekspertów z Niemieckiego Instytutu Archeologicznego przy współpracy Muzeum z Sanliurfy. Są wśród nich specjaliści zajmujacy się okresem neolitu i specjaliści zajmujący się badaniem stratygrafii gleby (rozmieszczenie warstw, które wiele mówi o historii tych budowli i samego miejsca).
5
Wzgórze o wysokości 15 metrów i wymiarach 300x300 metrów, przez wiele lat wykorzystywane było rolniczo.
Liczne zgromadzone tam kamienie uległy przemieszczeniu, gdyż rolnicy podporządkowywali sobie teren pod uprawy zgodnie ze swoimi potrzebami. Dlatego archeologiczna wartość tego miejsca na pewno doznała pewnego uszczerbku.
6
W ciągu pierwszych kilkunastu lat prac archeologicznych przebadano zaledwie 5% obszaru będącego w kręgu zainteresowań archeologów.
Na powierzchni wzgórza odkryto bardzo dużo starożytnych krzemiennych narzędzi - neolityczne noże, siekierki i ostrza strzał lub włóczni. Następnie odkrywano kręgi stojących kolumn - sondowanie geomagnetyczne wykazało, że do odkopania pozostaje co najmniej 20 kręgów, zgrupowanych w jednym miejscu. Prace są kontynuowane i potrwają zapewne jeszcze co najmniej kilkadziesiąt lat. Archeolodzy musieli usunąć ogromne ilości ziemi, aby odkryć znajdujące się pod nią struktury i spróbować odpowiedzieć na pytanie, kto to zbudował i dlaczego?
7
Gobekli Tepe powstało w okresie neolitu.
Miejsce to stworzyli ludzie, którzy zajmowali się zbieractwem i łowiectwem. Budowle w Gobekli Tepe są ogromne. Są najstarszymi znanymi konstrukcjami megalitycznymi.Taka architektura wymagała umiejętności inżynierskich i organizacyjnych, których te ludy najprawdopodobniej nie posiadały.
8
Obszar wykopalisk obejmuje skupisko kamiennych kręgów, z których każdy otoczony jest wysoką ścianą poprzecinaną filarami.
Kręgi zbudowane są według tego samego wzoru. Wykonane są z wapiennych kolumn w kształcie gigantycznych belek lub wielkiej litery T. Kolumny mają ostre krawędzie. W środku kręgów znajdują się dwa monolityczne, pięciometrowe filary, pokryte tajemniczymi płaskorzeźbami przedstawiającymi sylwetki zwierząt - przypuszcza się, że mogły one pełnić symboliczną rolę strażników. Płaskorzeźby przedstawiają skorpiony, szarżujące dziki czy lwy. Reliefy różnią się stylem wykonania, niektóre są dość proste, inne starannie wykonane, wyrafinowane. W obrębie murów świątyni odkryto sześć kamiennych koryt o pojemności do 160 litrów. Na ich dnie odnaleziono osad zawierajacy szczawiany, które wytrącają się po połączeniu wody z ziarnem zbóż - być może warzono w nich piwo. Według dyrektora Muzeum Archeologii i Mozaiki w Sanliurfie, takiej architektury i symboli nie można zobaczyć w żadnym innym miejscu.
9
Neolityczne ludy zbieracko-łowieckie pojawiły się na tych terenach około 11, 5 tys. lat temu.
Ludy te koczowały w małych plemiennych grupach, które żywiły się zbierajac rośliny i polując. Aby wybudować taki obiekt, grupy te musiałyby w dużej masie zgromadzić się w jednym miejscu. Budowniczowie Gobekli Tepe potrafili wyciosać, wyrzeźbić i przetransportować na odległość setek metrów głazy o wadze około 16 ton, nie posiadając pojazdów kołowych ani zwierząt pociągowych.
10
Wydaje się, że poszczególne kręgi, z niewyjaśnionych powodów, regularnie traciły swą moc i atrakcyjność i były zasypywane.
Stawiano nowy krąg, mniejszy, wewnątrz pierwszego, a nawet i trzeci wewnątrz drugiego. W końcu cały zespół kręgów był zasypywany, a w jego pobliżu pwstawał od podstaw nowy pierścień kręgów.
11
Najwcześniej wybudowane kręgi były największe i wykonane solidnie pod względem technicznym i artystycznym.
W miarę upływu czasu kolejne powstające w Gobekli Tepe konstrukcje były coraz gorszej jakości. Kolumny były mniejsze, prostsze i stawiano je z coraz mniejszą starannością.
12
Mniej więcej około 8200 lat p.n.e. prace w Gobekli Tepe ustały i miejsce to popadło w ruinę.
Ponieważ archeologom nie udało się odnaleźć tam jakichkolwiek śladów po mieszkańcach (palenisk, domów, grobów), znaleziono jedynie tysiące kości gazeli i turów, którymi budowniczowie zapewne się żywili. Wydaje się, że było to miejsce jakiegoś kultu, centrum ceremonialne.
13
Nie wiadomo jaka była organizacja społeczna, hierarchia w tamtych czasach, ale wydaje się, że tak dużym przedsięwzięciem musiał ktoś zarządzać. Ktoś musiał to organizować i nadzorować.
Nie odnaleziono śladów obszarów rezydencjalnych dla elit, żadnych grobów z luksusowymi dobrami, a i żadnych śladów wskazujących na różnice w jakości pożywienia.
14
Profesor Klaus Schmidt był pewien, że Gobekli Tepe było świątynią, w której odbywały się rytualne ceremonie.
Włoski astrofizyk Giulio Magliego twierdzi, że w świątyni praktykowano kult Syriusza - najjaśniejszej i jednej z najbliższych gwiazd południowego nieba, położonej w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa. Wskazuje na to budowa pierścieni kamiennych słupów, dzięki którym można było określić pozycję tej gwiazdy.
15
Według innych naukowców, w świecie neolitycznym nie istniała zorganizowana społeczność i religia. Nie było podziału na sacrum i profanum, w związku z czym nie można mówić o świątyni we współczesnym rozumieniu tego słowa.
Profesor Schmidt zakładał jednak, że w przypadku Gobekli Tepe, zorganizowana religia mogła powstać przed wynalezieniem rolnictwa i innych aspektów cywilizacji. Zbieracze zaczęli zakładać osady - zgrupowanie domostw z setkami mieszkańców - aby wspólnie łatwiej było zdobywać pożywienie i chronić się przed niebezpieczeństwami zewnętrznego świata. Religia natomiast powstała jako metoda łagodzenia napięć, które pojawiły się, gdy myśliwi-zbieracze osiedlili się i stworzyli duże społeczności.
16
Według najnowszej teorii, w okolicach Gobekli Tepe zbierały się grupy zbieraczy-myśliwych w czasie dojrzewania dzikich zbóż.
W trakcie zbiorów wznosili nowe elementy (kręgi) świątyni i odprawiali modły. Po żniwach rozchodzili się zabierając zebrane zboże.
17
W 2018 roku Gobekli Tepe zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Ro 2019 w Turcji okrzyknięto "Rokiem Gobekli Tepe". Władze tureckie chcą zachęcić turystów do odwiedzania tego szczególnego w dziejach ludzkości miejsca, gdyż wojna w niedalekiej Syrii i problem uchodźców bardzo zniechęciły ludzi do wizyt w tym rejonie Turcji.
