Ciekawostki o Stanisławie Wyspiańskim

Jego twórczość przypadła na okres Młodej Polski. Była to polska odmiana modernizmu w lteraturze, muzyce i sztuce polskiej, przypadająca na lata 1890-1918.

Był pierworodnym synem rzeźbiarza, Franciszka Michała Wyspiańskiego i Marii z Rogowskich. Matka pochodziła z kupieckiej rodziny, mocno zubożałej po klęsce powstania styczniowego. Miał o dwa lata młodszego brata, Tadeusza.

Tam ojciec Stanisława miał swoją pracownię. Atmosfera pracowni, w której pełno było rzeźb królów, świętych i innych tajemniczych kamiennych postaci, a także usytuowanie jej u podnóża Wawelu sprawiło, że od najmłodszych lat Wyspiański zafascynowany był tym miejscem - ślady tej fascynacji odbijały się później w całej jego twórczości.

Ojcu coraz trudniej było utrzymać rodzinę, często zaglądał do kieliszka i zupełnie nie radził sobie z opieką nad małym synem. Zajmowały się nim ciotki, najpierw mieszkająca z nimi siostra ojca, Albina, później siostra matki - Joanna Stankiewiczowa, która zabrała go do swojego domu.

Stankiewiczowie byli ludźmi kulturalnymi. Joanna, nauczycielka domowa języka polskiego i francuskiego i Kazimierz, interesujący się sprawami kultury, oczytany, wywarli znaczny wpływ na dojrzewanie intelektualne wychowanka. W ich salonie bywali Józef Szujski, Władysław Łuszczkiewicz, Karol Estreicher, Jan Matejko.

W szkole tej spotkał Józefa Mehoffera, zwanego przez kolegów "Junkiem", z którym był nierozłączny również w Gimnazjum św. Anny, tzw. Kolegium Nowodworskie.

Chłopcy byli nierozłączni. Chodzili wspólnie po Krakowie, odwiedzali się w domach i jak tylko nadarzyła się okazja, chodzili do Teatru Miejskiego, gdzie najczęściej z braku funduszy, sztuki oglądali na stojąco. Wyspiański często szkicował to co działo się na scenie, wykorzystując jako pulpit plecy Rydla. Sami też udzielali się w szkolnym kółku dramatycznym. Nie brakowało też w zachowaniu młodych ludzi młodzieńczych psot - najbardziej spektakularna było rozbujanie Dzwonu Zygmunt - byli z tego bardzo dumni.

Gimnazjum klasyczne dawało też znakomitą wiedzę o antyku, do którego Wyspiański odwoływał się stale w swojej twórczości.

Z przedmiotów szkolnych preferował rysowanie i czytanie książek, do których miłość rozbudził w nim wujek Kazimierz. Wskazywał on Stanisławowi prawdziwe arcydzieła i podpowiadał, co warto czytać

Pomyślny wynik egzaminu dojrzałości świętował z kolegami przemarszem przez Rynek i Planty oraz czterema butelkami cienkiego wina.

Po maturze postanowił kontynuować tam naukę i został przyjęty od razu na drugi oddział rysunku. Jednocześnie rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, na wydziele filozofii, ale bywał tam głównie na zajęciach z historii sztuki i na spotkaniach Kółka Estetyków. Razem z Wyspiańskim studia na SSP rozpoczął też Mehoffer, który dodatkowo zapisał sie też na prawo.

Jan Matejko zaproponował im w 1889 roku pracę przy prowadzonej renowacji wnętrz w Kościele Mariackim - odbijali na kalce projekty Matejki i nanosili je na ściany. Kierujący pracami architekt Tadeusz Stryjeński szybko dostrzegł talent Wyspiańskiego i powierzał mu coraz poważniejsze zadania, aż w końcu stał się jego prawą ręką.

Uważał Kraków za skostniałe i zatęchłe miejsce, w którym zapowiadający się artysta nie jest w stanie nauczyć się czegokolwiek.

Wyjazdowi Wyspiańskiego sprzeciwiał się Matejko i wujostwo Stankiewiczowie, dlatego powiedział im, że wyjeżdża tylko do Wiednia. Jednak z Wiednia wyruszył do Wenecji, Mediolanu, Paryża, Chartres, Rouen, Monachium i in.

Zachwycała go gotycka architektura kościołów, dzieła wielkich mistrzów malarstwa, a także opery Wagnera, które odkrył podczas podróży. Jego wyprawa, po zakończeniu której zatęsknił za Krakowem trwała pół roku.

Udało mu się to po ponad pół roku później, w maju 1891 roku. W Paryżu spotkał się z Mehofferem, który był już tam wcześniej. Razem wynajęli skromne mieszkanie i bezskutecznie próbowali dostać się do Ecole des Beaux-Arts. Zapisali się w końcu do Academie Colarossi. Pracowali też nad pierwszymi poważnymi projektami - tworzyli kartony do witraży w Kościele Mariackim.

Pierwszy konkurs polegał na zaprojektowaniu dekoracji do gmachu praskiego Rudolfinum, a drugi na przygotowaniu szkicu kurtyny dla krakowskiego teatru. Niestety żadnego konkursu nie wygrali.

Francuski teatr zachwycił go nowoczesnością, przekonał się, że bardzo różni się on od krakowskiego. Zaczął podejmować pierwsze próby pisania.

Pozostawali jednak z Mehofferem w przyjaźni i otrzymali wspólne zlecenie polegające na wykonaniu projektu witraży do lwowskiej katedry. Wyspiański pojechał do Lwowa, gdzie przyjęto jego wstępny szkic okna ze sceną ślubów Jana Kazimierza. Powrócił na krótko do Krakowa, gdzie jego przyjaciel i opiekun, Tadeusz Stryjeński pomógł mu wynająć pracownię. Praca nad witrażem nie posuwała się do przodu, Wyspiański sporo czasu poświęcał na życie towarzyskie, a zwłaszcza kontaktom z panną Zosią Pietraszkiewiczówną.

Pracował nad witrażem lwowskim, praca szła bardzo dobrze, ale w pewnym momencie wyczerpały się fundusze otrzymane na poczet zamówienia - nie mógł płacić modelom ani zorganizować dla nich niezbędnych kostiumów. Nie stać go było nawet na wychodzenie do teatru.

Nie przynosiło to znaczącego dochodu, ale dawało wprawę w tej technice. Przestał malować farbami olejnymi, gdyż czuł, że szkodzą one jego zdrowiu. Zaczął też więcej pisać. Pracował wówczas nad "Warszawianką", a także nad literackim komentarzem do projektowanego okna Królowa Polskiej Korony.

Wyjechał do Lwowa z kolejnymi projektami wytraży, a póżniej do Krakowa, gdzie zaprezentował na wystawie swoje pastelowe portrety. Zdecydował sie też na oświadczyny pannie Zosi Pietraszkiewiczównej, jednak nikt nie potraktował tego poważnie. Zdruzgotany, wyjechał ponownie do Paryża, ale nie zabawił tam długo.

Nie otrzymawszy stypendium i straciwszy lwowskie zlecenie pozostał bez pieniędzy, za to z olbrzymimi długami (wierzyciele ścigali go jeszcze z Paryża). Zmarł Matejko, więc stracił możliwośc uzyskiwania intratnych zleceń. Musiał zamieszkać ze Stankiewiczami, ale gdy wuj Kazimierz zmarł, ciotka zmuszona była przeprowadzić się do mniejszego mieszkania. Była to dla Wyspiańskiego bardzo niekomfortowa sytuacja, gdyż pragnął samotności, której nie miał we wspólnym mieszkaniu z ciotką. Dodatkowo dochodziło między nimi do gwałtownych kłótni, głównie dotyczących pieniędzy.

Ciotce trudno było zaakceptować fakt, że Teodora pochodziła ze wsi Konary, a nie z szacownego mieszczańskiego domu. Była ona pomocą domową w domu Stankiewiczów. Ciotka tak bardzo chciała przeszkodzić związkowi Wyspiańskiego z Teodorą, że posunęła się do nasłania policji na ciężarną dziewczynę. Jednak brak funduszy nie pozwalał na wyprowadzenie się z domu ciotki.

Będąc jeszcze w Paryżu, na własną rękę zaczął komponować wystrój tego wnętrza, mimo iż w konkursie już wyłoniono zwycięski projekt. Jednak rozpoczęte w kościele prace zostały przerwane i zwrócono się do Wyspiańskiego.

Na ścianach świątyni pojawiły się stylizowane polne kwiaty: lilie, maki, bratki. Wiele jego pomysłów nie zostało zaakceptowane, jak np. postacie aniołów narysowanych na podstawie obserwacji ministrantów - zwykłych chłopaków z ubogich domów, w znoszonych butach.

Tadeusz Stryjeński powierzył mu zlecenie na projekt dekoracji do Kościoła Św. Krzyża, jednak nic z tego nie wyszło, gdyż w świątyni odkryto dawne malowidła i nie było mowy o realizacji jego projektów. Mimo tego Wyspiański całe dnie spędzał w kościele kopiując oryginalne polichromie i projektując ich restaurację.

Ostatecznie zapłacono mu tylko za przerysowanie malowideł, a pracę wykonał ktoś inny. Incydent ten spowodował ostateczne zerwanie stosunków ze Stryjeńskim.

Zdjagnozowano u niego śmiertelną chorobę - syfilis. Wiedział, że czasu ma niewiele, więc starał się pracować za dwóch, aby zrealizować wszystkie swoje pomysły.

W mieście powstało Towarzystwo Artystów Polskich "Sztuka", którego jednym z założycieli był Wyspiański. Gromadziło ono artystów z całej Polski, którzy wprowadzili do dusznej, mieszczańskiej atmosfery Krakowa, nowe życie.

Wyspiański uznał, że nareszcie ma w Krakowie wszystko, czego potrzebuje i porzucił myśl o wyjeździe do Paryża.

W zasadzie wszystkie jego projekty spotkały się z aprobatą, z wyjątkiem wizerunku "Trzech świętych mniszek", dlatego zleceniodawca zdecydował, że przeznaczoną na ten wizerunek część witraża zapełni projekt innego artysty. Podobno przed rozbiciem szyby kamieniem brukowym powstrzymał Wyspiańskiego Lucjan Rydel.

Wyspiański samodzielnie zaprojektował dekorację, własnoręcznie wykonał obrazy na ściany i popiersie Napoleona. Chciał aby było to dzieło na wskroś nowoczene, miał mnóstwo pomysłów, ale nie wszystkie dało się zrealizować. Nie powiodło się na przykład wprowadzenie na scenę konnej defilady.

Wyspiański na początku publikował tam ilustarcje, a potem przejął nad nim kierownictwo artystyczne. Fascynowało go projektowanie druku, potrafił godzinami przesiadywać w drukarni, osobiście doglądając wszystkich szczegółów. Był gotów na kłótnię, byleby efekty były takie, jak zaplanował.

Wyspiański też chętnie tam przebywał. Właściciel kawiarni, Ferdynand Tuliński nie szczędził artystom papieru i na ścianach pełno było prac Jana Stanisławskiego, Jacka Malczewskiego czy Józefa Mehoffera. Wyspiański często rysował tam portrety innych bywalców.

Była skromna, ale posiadała wspaniały widok na kościół Mariacki. Posiadając własny kąt, wyprowadził się od ciotki. Razem z Teofilą wyjeżdżał do jej rodzinnej wsi pod Kraków. Wkrótce też na świat przyszło drugie dziecko artysty - synek Mietek.

Sam nie był do końca przekonany, czy jest to właściwy wybór, nie był pewny swoich uczuć, a i wielu znajomych, a zwłaszcza ciotka, odradzało mu ten związek. Uznał jednak, że Teosia jest matką jego dzieci, więc nie mógł jej porzucić. Aby uniknąć rozgłosu, zorganizowali dyskretny ślub w obecności nielicznych znajomych. Wreszcie mógł prawnie uznać swoje dzieci, usynowił też Teodora, dziesięcioletniego syna Teosi z poprzedniego związku.

Wawel od zawsze wywierał ogromny wpływ na wyobraźnię artysty i często powracał do niego w swoich dramatach. Więc było to zadanie jego marzeń. Na przełomie 1899/1900 zaczął tworzyć projekty wizerunków postaci związanych z wawelskim wzgórzem. Jako pierwszy powstał karton do Kazimierza Wielkiego, do którego pozował mu wypożyczony szkielet. Ponieważ nocą budził grozę, więc po skończonej pracy ubierał go w palto i wielkie sombrero.

Postanowił na własną rękę zaprojektować witraże do katedry. Pierwsze zaprojektowane kartony wzbudziły publiczne zainteresowanie, ale nie przekonało to Komitetu.

Dzień poźniej odbyło się ich wesele w bronowickim domu malarza Włodzimierza Tetmajera. Wyspiański cały czas wnikliwie obserwował osobliwie wymieszane wiejsko-krakowskie towarzystwo. Po powrocie z wesela zaczął opisywać, to czego był świadkiem i już w lutym 1901 roku odczytał po raz pierwszy dramat "Wesele" Józefowi Kotarbińskiemu, dyrektorowi krakowskiego teatru i jego wpływowej żonie Lucynie.

Wzbudziła tak ogromne zainteresowanie, że do końca sezonu "Wesele" grano 21 razy, a już w maju wystawiono je we Lwowie. Jedynie Lucjan Rydel obraziła sie na Wyspiańskiego śmiertelnie za sposób, w jaki sportretował w dramacie jego rodzinę.

Znalazło się tam miejsce również na obszerną pracownię dla niego, którą w całości, łącznie z framugami okien i piecem, pomalował na szafirowo. Zawsze były w niej jego ukochane kwiaty. Już w nowym ieszkaniu przyszedł na świat najmłodszy synek Wyspiańskiego - Staś.

Mając więcej pieniędzy stroił żonę w tradycyjne krakowskie spódnice, a w niedzielę zabierał rodzinę na przejażdżki dorożką. Dla dzieci pisał wierszyki i rysował dla nich obrazki. Na ścianie pokoju chłopców namalował kozę i dwa bociany. Często malował też żonę w chwilach macierzyńskiej czułości, gdy tuliła dzieci do snu. Jednak ulubionymi jego modelami były dzieci.

Na inauguracji roku akademickiego powitała go długa owacja studentów. Swoim studentom pozostawiał dużo swobody twórczej, często przyjmował ich we własnym mieszkaniu i prowadził z nimi długie dyskusje o sztuce.

Do premiery "Bolesława Śmiałego" sam przygotował scenografię, rekwizyty i kostiumy. Po chłodnym przyjęciu jego poprzednich dramatów - "Wyzwolenia" oraz "Protesilasa i Laodamii" - "Bolesław Śmiały" bardzo poruszył publiczność.

Zaprojektował salę zwaną "świetlicą Bolesławowską", przygotowaną na jubileuszową wystawę Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych. Pracował nad wystrojem Domu Towarzystwa Lekarskiego, gdzie motywem przewodnim uczynił swoje ulubione rośliny. Urządził też mieszkanie dla Zofii z Pareńskich i jej świeżo poślubionego męża, Tadeusza Boya-Żeleńskiego.

Bardzo źle reagował też na ordynowane mu lekarstwa. Zimą na przełomie 1903/1904 czuł się tak źle, że nie opuszczał nawet mieszkania. Rysował wtedy wiele portretów, przede wszystkim członków rodziny, ale też odwiedzających go znajomych. Dużo też pisał.

Przeprowadził się tam z rodziną, ale nie opuszczał już łóżka, które z konieczności stało się jego pracownią. Miał niewładną prawą rękę i nie mógł pisać, więc dyktował ciotce Stankiewiczowej. W ostatnich miesiącach porządkował swoje utwory, nanosił poprawki, niektóre niszczył. Przez dom przewijało się wielu gości z Krakowa, zaniepokojonych stanem artysty. Do końca największą radość sprawiały mu dzieci, które często bawiły się przy jego łóżku.

Po śmierci Wyspiańskiego miasto pogrążyło się w żałobie, a pogrzeb przemienił się w wielką manifestację patriotyczną. Pochowano go w Krypcie Zasłużonych na Skałce obok innych wybitnych Polaków. Podczas uroczystości zabił Dzwon Zygmunt.