Rośliny
Ciekawostki o wanilii
Najpopularniejszy aromat i smak na świecie
Choć jest jedną z najdroższych przypraw na świecie, nikt dzisiaj nie wyobraża sobie deserów czy kosmetyków pozbawionych zapachu wanilii. Ten najpopularniejszy na świecie aromat i smak, w Europie poznany został za sprawą konkwistadorów hiszpańskich, którzy sami uległszy jego czarowi, sprowadzili go na kontynent. Głównym producentem tej droższej od srebra przyprawy jest obecnie Madagaskar.
1
Wanilia jest rośliną z rodziny storczykowatych, liczącą 109 gatunków. Storczykowate (Orchidaceae) obejmuje około 30-40 tys. gatunków bylin, zgrupowanych w 880 rodzajach. Storczykowate wraz z astrowatymi (Asteraceae) należą do najbogatszych w gatunki rodzin roślin wyższych. W Polsce w stanie dzikim występuje około 50 gatunków z 24 rodzajów i wszystkie one podlegają ochronie gatunkowej. Stosunkowo nieliczni przedstawiciele rodziny mają znaczenie użytkowe, jak np. wanilia płaskolistna (Vanilla planifolia). Bardzo rozpowszechniona jest uprawa wielu gatunków jako roślin ozdobnych.
2
Storczykowate są rodziną kosmopolityczną, występującą na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy. Największe zróżnicowanie gatunków storczyków występuje w strefie międzyzwrotnikowej, a zwłaszcza w tropikach na kontynentach amerykańskich i w Azji południowo-wschodniej po Nową Gwineę. W tropikach amerykańskich rośnie 350 rodzajów i około 10 tys. gatunków. Tylko w Malezji jest 4 500 gatunków, a na Nowej Gwinei - 2 300. Im dalej od równika, tym zróżnicowanie gatunkowe jest mniejsze.
3
Waniliowate spotykane są wszędzie w strefie tropikalnej, a do strefy umiarkowanej sięgają we wschodniej części Ameryki Północnej, w Azji wschodniej i południowej Australii. Wanilia płaskolistna naturalnie występuje w Ameryce Południowej i Środkowej, m.in. w Gwatemali, Belize, Kostaryce, Panamie, Kolumbii, Wenezueli, Ekwadorze, Peru, Brazylii.
4
Do XIX w. ojczyzną wanilii był Meksyk, bowiem tylko tam występowały odmiany pszczół bezżądłowych z rodzaju Melipona i Trigona, które zapylały te rośliny (robią to też niektóre kolibry). Dopiero gdy na wyspie Reunion (wyspa na Oceanie Indyjskim, położona około 700 km na wschód od Madagaskaru) odkryto sposób ręcznego zapylania kwiatów, a Madagaskar posiadł tę umiejętność, stał się waniliowym królestwem, a region Sawa - waniliowym wybrzeżem.
5
Wanilia jest epifitem (rośnie na innej roślinie) korzystającym ze składników pokarmowych zmagazynowanych w obumarłych pniach i konarach drzew, służących jej za podporę. Jest lianą (pnączem o zdrewniałej łodydze) osiągającą od 10-15 m długości.
6
Nie posiada silnie rozwiniętego systemu korzeniowego. Nowe korzenie (stolony) pojawiają się systematycznie w kątach liści i wrastają w korę drzewa stanowiącego podporę storczyka.
7
Jej liście są sztywne, eliptyczno-lancetowate, całobrzegie, płaskie, jasnozielone. Zielonkawo-żółte kwiaty są duże i pachnące, o woskowym połysku. Płatki kwiatowe mają długość od 5 do 7 cm. Kwiaty wanilii są obupłciowe (androginia), zawierają zarówno organy męskie jak i żeńskie, ale do samozapylenia nie dochodzi, gdyż odseparowane są błoną. Kwiatostany wanilii maja kształt kłosa składającego się z 10-20 kwiatów.
8
Wanilia kwitnie co 2-3 lata, a okres kwitnienia trwa około 2-3 miesiące. Owocem jest zielona, przypominająca strąk torebka nasienna.
9
Kwiaty wanilii są zapylane ręcznie. Kwiat otwiera się zaledwie na jeden dzień. Otwiera się o wschodzie słońca i można zapylić go tylko przez kilka godzin - w innym wypadku obumiera. Na Madagaskarze, z którego pochodzi ponad 80% światowej produkcji wanilii, zapylaniem kwiatów wanilii zajmują się kobiety, zwane swatkami. Potrafią one zapylić nawet 1000 kwiatów dziennie, a doświadczony pracownik nawet do 2000. Od momentu zapylenia do zbiorów mija około 9 miesięcy.
10
Owoce wanilii (strąki) zbierane są w fazie niepełnej dojrzałości i poddawane są procesowi fermentacji, a później suszeniu. Zebrane niedojrzałe strąki, ktore nie posiadają ani zapachu ani smaku, wkłada się do gorącej wody, podgrzewa się, a później schładza, aby uruchomić odpowiednie enzymy. Po wyjęciu z wody, laski wanilii otula się tkaninami, umieszcza w gorącym i wilgotnym pomieszczeniu na około tydzień, aby mógł przebiegać proces fermentacji. Strąki zaczynają brązowieć. Następnie suszone są w promieniach słońca. Dzięki naturalnym procesom, strąki tracą nawet połowę swojej masy, stają się lśniące i pokrywają się charakterystycznymi zmarszczkami. Na każdą noc laski otulane są tkaninami, aby mogły zatrzymać w sobie ciepło nagromadzone w ciągu dnia. Proces ten trwa 1,5 miesiąca, a po nim wanilia nabiera mocy aromatu. Po suszeniu na słońcu, następuje etap suszenia w cieniu przy swobodnym dostępie powietrza.
11
Z 6 kilogramów zielonych strąków otrzymuje się jeden kilogram ususzonych lasek wanilii. Wanilia jest sortowana pod względem jakości i długości, następnie pakowana jest w wiązki i przechowywana w drewnianych skrzyniach, gdzie nabiera aromatu.
12
Tajniki procesu produkcji wanilii na Madagaskarze przekazywane są z pokolenia na pokolenie prawie od dwustu lat. Jest jedną z najdroższych przypraw na świecie, droższa jest od srebra.
13
Wanilia do Europy trafiła pół tysiąca lat temu - na początku XVI wieku przywiózł ją do Hiszpanii konkwistador Hernian Cortes, który podpatrzył wykorzystanie lasek wanilii na dworze azteckiego władcy Montezumy. Pierwszymi ludźmi, którzy wykorzystali tę roślinę byli Indianie Totonac, ze wschodniego wybrzeża Meksyku, którzy z czasem zostali podbici przez Azteków. Odkryli oni, że owoce wiecznie zielonej liany działają przeciwgorączkowo. Później okazało się, że ususzone strąki wanilii znakomicie nadają się do aromatyzowania potraw i napojów. Cortez poznał smak kakao doprawianego wanilią, z których Indianie wyrabiali napój zwany "xocolatl"(napój z kakao, chili, wanilią i cynamonem).
14
Hiszpanie z czasem rozpoczęli zakładanie plantacji wanilii poza Ameryką Środkową. Podobne próby podejmowali Francuzi na wyspie Reunion i Holendrzy w Indonezji. Z wywożonych nielegalnie z Meksyku nasion i sadzonek wyrastały zdrowe rośliny, które jednak nie owocowały. Problemu nie udał się rozwiązać aż do 1841 roku, kiedy to przypadkowo, dwunastoletni niewolnik Edmonda Albiusa zapylił kwiat ręcznie. Wtedy też belgijski botanik Charles Morren zauważył nietypową budowę kwiatu wanilii, jak okazało się, potrafią go zapylić jedynie nieliczne gatunki pszczół i niektóre kolibry, występujące tylko w Meksyku.
15
Wanilia stosowana jest jako popularna przyprawa w przemyśle cukierniczym, spożywczym i perfumeryjnym. Z ekskluzywnego, egzotycznego niegdyś rarytasu, stała się nieodzownym składnikiem lodów, słodyczy, likierów, kosmetyków, perfum. Szybko znaleziono dla niej tańszy zamiennik. Dziś w skali globu, tylko 1% tego aromatu pochodzi z natury. Pozostałe 99% zapewnia wanilina, substancja uzyskiwana m.in. z ryżu, kory sosnowej, ligniny czy kreozotu - produktu suchej destylacji drewna. Ostatnio jednak, zwracanie uwagi na jakość potraw, pochodzenie składników, spowodowało, że konsumenci co raz częściej szukają tej naturalnej wanilii.
16
Tak jak kiedyś meksykańscy Indianie stosowali wanilię w celach leczniczych, obecnie, w postaci nalewki stosowana jest w stanach gorączkowych, czy zaburzeniach trawiennych. Stosuje się ja także pomocniczo w leczeniu blednicy - formy niedokrwistości związanej z niedoborem żelaza.
17
Nazwa "vaynilla", oznaczająca "mały strączek" została po raz pierwszy użyta w 1658 roku przez przyrodnika Willema Piso. Nazwa la vanille (wanilia) rozpowszechniona została dopiero w 1703 roku przez botanika, ojca Charles'a Plumiera.
18
W królestwie Azteków kwiatami wanilii płacono kiedyś podatki.
