Ten wyjątkowo rzadki i najdroższy z metali szlachetnych, kojarzy się głównie z wyrobami jubilerskimi. Kiedyś uznawany był za bezwartościowy, pogardliwie nazywany "platina" - sreberko - uznawany za bezwartościową odmianę srebra. Obecnie platyna jest bardzo cennym i pożądanym surowcem, zdecydowanie cenniejszym od złota.
1
Platyna jest pierwiastkiem chemicznym (Pt) z grupy metali przejściowych.
Metale przejściowe to grupa pierwiastków chemicznych obejmująca grupy poboczne (tj. grupy 3-12) układu okresowego. Są to pierwiastki, których atomy lub kationy mają niecałkowicie zapełnioną podpowłokę d. Wszystkie te pierwiastki mają tendencję do tworzenia kationów, dobrze przewodzą ciepło i elektryczność, są ciągliwe i tworzą stopy - wykazują typowe cechy metali.
2
Odkryto ją dopiero w 1735 roku w Kolumbii.
Platynę znaleziono w złotodajnym piasku kilku południowoamerykańskich rzek, skąd Anglik Wood sprowadził ją do Anglii. Profesor chemii w Cambridge R. Watson uznał ją w 1750 roku za odrębny metal.
3
Nazwa "platyna" jest zdrobnieniem hiszpańskiego słowa "plata" (srebro).
Aby podkreślić bezużyteczność tego nowo odkrytego metalu, poszukiwacze złota mówili o nim pogardliwie "platina", co oznacza sreberko, jego gorszą odmianę. Jako pierwszy nazwy platina użył hiszpański astonom i oficer marynarki Antonio de Ulloa w swoich zapiskach z ekspedycji naukowej w 1736 roku.
4
Zanieczyszczona, naturalna platyna prawdopodobnie była nieświadomie wykorzystywana przez starożytnych egipskich rzemieślników zamiast srebra.
Prawdopodobnie również Indianie z Ameryki Południowej wykorzystywali ją do wyrobu swoich ozdób jeszcze przed Hiszpanami.
5
Gdy dawni poszukiwacze złota natrafiali na złoża, zauważali, że bryłki złota niemalże oklejone są srebrnym metalem.
Byli oni negatywnie nastawieni do platyny, gdyż czyste złoto nie było do końca czyste, było połączone z platyną i metale trudno było rozdzielić. Usuwanie platyny często wiązało się ze stratami kruszcu, na którym im zależało. Platyna w związku z tym była przez nich znienawidzona i traktowana z pogardą.
6
Fałszerze złotych monet natomiast wykorzystywali platynę w swoim niecnym procederze.
Zwykle do fałszowania złotych monet używali ołowiu. Nie znając wartości platyny, zamiast ołowiu (metale miały podobną wagę) monety produkowali z platyny, pokrywając je jedynie cienką warstwą złota. Nie było sposobu, aby odróżnić, co jest prawdziwym złotem.
7
Hiszpanie znaleźli inny sposób na pozbycie się platyny.
Kontrolowali jej wydobycie, ładowali na statki, a następnie pozbywali się jej w wodach Oceanu Atlantyckiego.
8
Gdy platyna został uznana za odrębny metal, jej dokładniejszym badaniem zajął się dyrektor mennicy w Sztokholmie H.T. Scheffer.
Pierwszy kawałek platyny udało się stopić francuskiemu chemikowi P. Macquerowi w 1758 roku, a w 1772 roku otrzymano platynowe blaszki i druciki oraz nauczono się otrzymywać platynę kowalną z platyny gąbczastej.
9
Jako pierwszy platynę opisał humanista włoski G.C. Scaliger.
Miało to miejsce w XVI wieku. Opisał on ją jako metal nie dający się stopić ani za pomocą ognia, ani żadnych "hiszpańskich sztuczek".
10
W stanie czystym platyna jest srebrzystobiałym metalem o silnym połysku.
Jest kowalna i ciągliwa. Nie reaguje z tlenem, wodą, kwasem chlorowodorowym i azotowym. Daje roztwór w wodzie królewskiej (mieszanina stężonego kwasu solnego i azotowego, w stosunku 3:1), tworząc kwas heksachloroplatynowy. Ponadto reaguje z halogenami, siarką, cyjankami i silnymi zasadami. Jest łatwopalna w formie silnie rozproszonej.
11
Platyna posiada 36 izotopów.
Najważniejsze związki jakie tworzy, to kwas heksachloroplatynowy, chlorek platyny i wywodzące się z tych związków kompleksy metaloorganiczne, które wykorzystywane są jako katalizatory wielu reakcji chemicznych stosowanych przemysłowo.
12
Platyna jest metalem bardzo rzadko występującym.
W skorupie ziemskiej występuje w ilościach około 4 ppb (liczba części na miliard), w postaci rodzimej, w stopie z irydem (platynoiryd) oraz w postaci rudy i jako zanieczyszczenie rud niklu i miedzi.
13
Platyna rodzima jest rzadkim minerałem, zawierającym głównie platynę.
Zawiera ona zanieczyszczenia metaliczne: żelazo, rod, pallad, ruten, osm, iryd. Tworzy blaszki lub grudki. Jest srebrzysto-szara, metaliczna, kowalna, występuje w złożach skał magmowych z oliwinem i chromitem oraz w piaskach.
14
Identyfikacja zanieczyszczeń platyny rodzimej doprowadziła do odkrycia rodu, palladu, osmu i irydu.
15
Platyna występuje w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Zimbabwe, RPA i Etiopii, na Uralu.
Gdy odkryto platynę w Kolumbii, w 1918 roku odkryto też złoża na Uralu. Bardzo szybko rosyjska platyna znalazła się na pierwszym miejscu światowej produkcji i utrzymywała się na nim przez cały XIX wiek, dopóki nie odkryto złóż w RPA. W Republice Południowej Afryki odkryto wielkie złoża typu magmowego na wyżynie Bushveld, gdzie zawartość platyny jest wysoka i wynosi do 10-30 g na tonę. Duże złoża posiada również Kanada (Sudbury w Ontario), gdzie platyna wydobywana jest jako produkt uboczny w złożach niklonośnego pirotynu.
16
Platyna nie jest rudą.
Istnieje w dwóch rzadkich minerałach: sperylicie (PtAs2), występującym w Sudbury w Kanadzie i kuperycie (PtS).
17
Występuje zwykle w postaci ziaren, czasem większych bryłek, których masa nie przekracza 10 kg.
Zwykle zawiera domieszki żelaza (do 20%) i inne metale z grupy platynowców.
18
Największe skupiska platyny występują w ultrazasadowych skałach magmowych: dunitach, perydotytach i piroksenitach.
19
Platyna może być wyprodukowana w postaci gazy, folii, pudru, płatków i jako powłoka.
20
W formie powłoki platyna używana jest na dziobach rakiet, w dyszach paliwowych silników odrzutowych.
Stosowana jest wszędzie tam, gdzie wymagana jest długotrwała, niezawodna odporność na żar lub na skutki korozyjne atmosfery.
21
W dużym stopniu wykorzystywana jest w jubilerstwie jako ceniony surowiec wizualnie przypominający srebro, ale twardszy od złota i odporny na uszkodzenia.
22
W całościowym popycie na platynę, udział przemysłu motoryzacyjnego wynosi około 38%.
Jest to porównywalny popyt do potrzeb jubilerstwa. Platyna bardzo często wyściela katalizatory w samochodach z silnikiem diesla. Nawet długotrwałe użytkowanie auta nie obniża wartości tego surowca, dlatego wielu mechaników wykorzystuje ten fakt i przed złomowaniem pojazdu wycina katalizator i odzyskuje znajdującą się tam platynę.
23
Platyna wykorzystywana jest także w gałęziach gospodarki obejmujących chemię, elektronikę, inwestycje, szkło, przemysł naftowy, medycynę.
24
Gdy w 1918 roku odkryto złoża platyny na Uralu, pierwszymi z niej wyrobami były obrączki, łańcuchy i obręcze na beczki.
Można je dziś oglądać w Muzeum Górniczym w Petersburgu. Rząd rosyjski polecił też wybijanie monet z tego metalu, ale nie cieszyły się one powodzeniem i były niechętnie przyjmowane.
25
Temperatura krzepnięcia platyny była wykorzystana do ustalenia wzorca kandeli (jednostka światłości źródła światła -cd).
26
W laboratorium chemicznym po raz pierwszy platynę w postaci tygielka wykorzystał w 1784 roku Franz Karl Achard, chemik, fizyk i biolog.
Jego największym osiągnięciem było wynalezienie metody produkcji cukru z buraków cukrowych.
