Historia
Ciekawostki o czarnej śmierci
Wielki pomór
Choć choroba powodowała powstawanie martwiczych tkanek o czarnym zabarwieniu, ludzie żyjący w czasach pandemii określali zarazę jako “wielką zarazę”, “wielki pomór” czy “wielką śmiertelność”. Określenie “czarnej śmierci” pojawiło się dopiero w XVI wieku, około dwustu lat po jej pierwszym ataku na europę. Do powstania nazwy mogło się też przyczynić błędne tłumaczenie łacińskiej nazwy epidemii atra mors.
1
Pandemia czarnej śmierci przetoczyła się przez Azję, Europę i północne wybrzeża Afryki w latach 1346 - 1353. Nie jest znane dokładne żniwo, jakie zebrała choroba, liczbę ofiar szacuje się na 75 do 200 milionów osób.
2
Była drugą z epidemii dżumy jakie przetoczyły się przez Europę. Pierwszą była dżuma Justyniana, która wybuchła w roku 451 i atakowała kolejnymi falami aż do VIII wieku zabijając łącznie około 60% ludności Europy. Od ostatniej fali dżumy w latach 50 VIII wieku do wybuchu czarnej śmierci na terenie Europy nie pojawiły się żadne poważne epidemie.
3
Za plagę odpowiadała pałeczka dżumy (Yersinia pestis), która nie została poznana przez ówczesnych medyków i nie istniały żadne leki zdolne jej przeciwdziałać. Ostatecznych argumentów popierających tę teorię dostarczyły badania opublikowane w 2010 roku w piśmie PLOS Pathogens, które polegały na przeanalizowaniu białek oraz DNA pobranych z masowych grobów okresu pandemii. Wyniki jednoznacznie wskazały na Y. pestis.
4
Do dziś nie ustalono źródła epidemii. Podejrzewa się, że dżuma przybyła do Europy ze wschodniej lub środkowej Azji. Pierwsze udokumentowane przypadki zarejestrowano na Krymie w roku 1347, gdzie dżuma dotarła najprawdopodobniej jedwabnym szlakiem. Bakteria rozprzestrzeniała się dzięki pchłom żywiącym się krwią szczurów, które podróżowały na pokładzie genueńskich statków przewożących niewolników z Krymu do Europy.
5
Prawdopodobnie za rozwój plagi w Azji odpowiadały zmiany klimatyczne tego regionu. Pojawiające się susze spowodowały, że żyjące na nich gryzonie zaczęły szukać źródeł pożywienia bliżej ludzkich osad. Wraz z gryzoniami przybyły również pchły szczurze (Xenopsylla cheopis) będące głównym wektorem choroby.
6
Zainfekowana pałeczkami dżumy pchła szczurza bardzo szybko doświadczała zablokowania jelita przedniego z powodu produkowanego przez bakterię biofilmu. Zablokowanie przewodu pokarmowego wzmagało u insekta uczucie głodu i zwiększało jego aktywność. Podczas pożywiania się na żywicielu do jego ustroju dostawały się pałeczki dżumy i infekcja rozprzestrzeniała się.
7
Dzięki morskim szlakom handlowym zaraza dostała się najpierw w rejon basenu Morza Śródziemnego, skąd rozprzestrzeniła się do miejscowości nadbrzeżnych. Stamtąd w kolejnych latach, głównie dzięki muchom dotarła w głąb kontynentu europejskiego i na ziemie Polskie około 1350 roku. W ostatnich latach 1352 - 1353 szalała na terenach dzisiejszej Estonii, Finlandii i północno-zachodniej Rosji.
8
Pierwszym europejskim miastem, które padło ofiarą czarnej śmierci był Konstantynopol. Zaraza dotarła tam latem 1347 roku zabijając między innymi 13-letniego syna ówczesnego cesarza bizantyjskiego Jan VI Kantakuzena.
9
Pomimo, że do niedawna panowało przekonanie o ominięciu terenów Polski i Czech przez czarną śmierć nie ma w tej historii ziarna prawdy. Polska i Czechy nie były miejscami odizolowanymi a więc zarówno insekty jak i podróżni przemieszczali się po tych terenach tak samo jak w pozostałych regionach. Za błędne przekonanie odpowiadają zapewne szczątkowe źródła pisane, z tego okresu, które można było omyłkowo uznać za fakt braku epidemii. Skoro zaraza dotarła do Niemiec w latach 1348 - 1350 to na pewno zakażenia na terenach Polski i Czech zaczęły pojawiać się kilka tygodni później.
10
Plaga nie oszczędziła również Afryki i Azji Mniejszej. Po Afryce rozprzestrzeniła się najpewniej z portu w Aleksandrii przetaczając się przez tereny Syrii, Iraku, półwysep Arabski aż po Jemen, do którego dotarła w 1351. Do Mekki dotarła wraz z pielgrzymami w 1348.
11
Ówcześni świadkowie opisują plagę czarnej śmierci jako trzy możliwe warianty. Pierwszym z nich były opuchnięte węzły chłonne w okolicach pachwinowych, drugim choroba płucna, która powodowała problemy z oddychaniem i błyskawiczną śmierć. Trzecim wariantem manifestacji plagi były bąble pojawiające się pod pachami. W każdym z wariantów choroba była skrajnie śmiertelna. Każdemu z wariantów choroby towarzyszyła wysoka gorączka mogąca osiągać 41 °C.
12
Nawet po wygaśnięciu plagi, dżuma powracała wielokrotnie w różnych regionach Europy z większą bądź mniejszą skutecznością. Po okresie wielkich odkryć geograficznych jej zasięg również się zwiększył, powodując miejscowe wybuchy choroby na całym świecie jeszcze na początku XIX wieku.
13
Średniowieczna Europa była bezsilna wobec choroby. Jej pochodzenia upatrywano w nadnaturalnych zjawiskach. Wysnuwano teorię, że za plagę odpowiada “złe powietrze”, skażone przez koniunkcję planet. Z kolei muzułmańscy uczeni twierdzili, że pandemia była "męczeństwem i miłosierdziem" Boga, gwarantującym wiernym miejsce w raju, choć dla niewiernych uważana była za karę.
14
To właśnie w wyniku czarnej śmierci ukuto termin kwarantanna. Choć pierwsze izolacje stosowano już w starożytności, termin trentine pojawił się w 1377 roku w okolicach Ragusy, gdy zmuszano załogi przybywających statków do odczekania 30 dni w izolacji zanim dostaną się na brzeg. W 1448 roku wenecki senat wprowadził ustawę wydłużającą okres izolacji do 40 dni (quarantine).
15
Za rozprzestrzenianie się epidemii oskarżano zarówno podróżników jak i mniejszości narodowe. Na celowniku rozjuszonego tłumu najczęściej pojawiali się żebracy, trędowaci, żydzi, przybysze z dalekich krain.
