Ciekawostki o Ameryce Południowej

Równik dzielący kulę ziemską na dwie półkule, północną i południową, przebiega przez Quito, stolicę Ekwadoru.

Jej powierzchnia wynosi 17, 8 mln km2, co stanowi 3,5% całej powierzchni Ziemi oraz 11,9% jej obszarów lądowych. Kontynent zamieszkuje 382 mln mieszkańców - 5,8% globalnego zaludnienia świata. Od wschodu oblewają go wody Oceanu Atlantyckiego, a od zachodu - Oceanu Spokojnego.

Od Ameryki Północnej oddziela ją Przesmyk Panamski, dawniej zwany Złotą Kastylią - pas lądu powstały około 3 mln lat temu, łączący Amerykę Południową i Północną. Jest to najwęższa część kontynentu. Ciągnie się od granic Kostaryki poprzez Panamę aż do granic Kolumbii. Oddziela Morze Karaibskie (ocean Atlantycki) od Zatoki Panamskiej na Oceanie Spokojnym. Jego długość wynosi około 640 km, szerokość zaś od 47 do 192 km.
Od Antarktydy Amerykę Południową oddziela Cieśnina Drake'a, położona między Ziemią Ognistą a zachodnią Antarktydą, łącząca Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym.

Są to: Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Ekwador, Gujana, Kolumbia, Paragwaj, Peru, Surinam, Urugwaj, Wenezuela, Trynidad i Tobago oraz dwa terytoria zależne: Gujana Francuska należąca do Francji i brytyjskie Falklandy.

Największe wyspy i archipelagi Ameryki Południowej to: Ziemia Ognista, Marajo, Chiloe, Wyspy Galapagos, Falklandy, Wellington. Największe półwyspy - Guajira i Brunswick.

Od zachodu znajdują się Andy i Rów Atakamski. 
Środkową część kontynentu zajmują niziny: Nizina Orinoko, Nizina Amazonki i Nizina La Platy.
We wschodniej części przeważają wyżyny: Wyżyna Gujańska, Wyżyna Brazylijska i Wyżyna Patagońska.

Znajdują się na terytorium Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Chile, Boliwii i Argentyny. Są górami fałdowymi, zbudowanymi z fałd i płaszczowin, ciągnącymi się wzdłuż Oceanu Spokojnego od zatoki Morza Karaibskiego na północy po Ziemię Ognistą na południu. Ich szerokość wynosi 200-800 km. W Andach znajdują się trzy najwyżej położone stolice świata: Bogota (2640 m n.p.m.) - stolica i największe miasto Kolumbii, Quito (2850 m n.p.m.) - stolica Ekwadoru, druga co do wysokości na świecie i La Paz (3650 m n.p.m.) -stolica Boliwii, najwyższa stolica na świecie. Najwyższym szczytem Andów jest Aconcagua - 6962 m n.p.m.

Jest to obszar, w którym Andy są najszersze. Jest to najbardziej rozległy obszar wysokiego płaskowyżu na Ziemi, poza Tybetem. Większość Altiplano leży w Boliwii, ale jego północna część leży w Peru, a południowa w Chile i Argentynie. Na płaskowyżu znajduje się kilka miast tych czterech krajów, w tym El Alto - drugie co do wielkości miasto w Boliwii, położone w sąsiedztwie La Paz, Oruro - leżące także w Boliwii, a także peruwiańskie La Paz i Puno, leżące nad brzegiem jeziora Titicaca.

Na granicy Boliwii z Peru, na obszarze Altiplano znajduje się jezioro Titicaca, największe jezioro w Ameryce Południowej. Na południe od Titicaca, w Boliwii znajdowało się jezioro Poopo, które w grudniu 2015 roku zostało uznane za wyschnięte i nieistniejące. Nie ma pewności, czy to drugie co do wielkości jezioro w Boliwii może zostać zrewitalizowane. Oprócz jezior istnieją tam solniska, czyli płaskie połacie ziemi pokryte solą i innymi minerałami, zwykle lśniące na biało w świetle słonecznym (Salar de Uyuni).

Bardzo żyzne gleby powstałe w wyniku erozji Andów  stanowiły podstawę jedynej prekolumbijskiej cywilizacji państwowej na kontynencie - cywilizacji Inków i jej poprzedników (Chavin, Nazca, Mochica itp.)Występują tam największe na świecie złoża rudy cyny, a także złoża miedzi, rudy rtęci. Działalność gospodarcza na tym terenie obejmuje wydobycie, hodowle lam i wikunii, a także turystykę.

Na zachód od Altiplano leży pustynia mglista - Atacama - miejsce należące do najsuchszych obszarów na świecie. W niektórych miejscach nie zanotowano opadów od kiedy prowadzone są pomiary. Pustynia jest piaszczysta i kamienista, jej długość to 1000-1100 km, a szerokość do 100 km. Jest ona płaszczyzną stopniowo wznosząca się od wybrzeża Oceanu Spokojnego, na której wzniesienia sięgają 4900 m n.p.m. wysokości (średnia wysokość wynosi 2240 m n.p.m.). Na wybrzeżu klify opadające do oceanu mają wysokość do 500 m. Wybrzeże Atacamy uważane jest za niebezpieczne - usiane jest wrakami statków.

Rośnie na niej nieliczna roślinność korzystająca z nawilżonej rosą powierzchniowej warstwy gleby, a także porosty czerpiące wodę bezpośrednio z mgły. Występują tam liczne kolczaste krzewy, zarośla jukki, opuncji, agaw i krzew jojoby, a przede wszystkim kolumnowe kaktusy Echinopsis atacamensis.

Znajdują się tam unikalne lasy, które tworzą zachodnią krawędź największego na świecie lasu deszczowego - amazońskiego lasu deszczowego. Lasy Amazonii są również niezwykle zróżnicowane biologicznie, można w nich spotkać znaczną ilość gatunków występujących na Ziemi. Kontynent południowoamerykański zamieszkiwany jest przez wiele zwierząt, także rzadkich, jak lama, anakonda, pirania, jaguar, wigoń (wikunia), tapir.

Największymi rzekami kontynentu są Amazonka (6 992 km długości) i Parana  - dwie największe pod względem obszaru zlewni rzeki na świecie, a także Sao Francisco i Orinoko, która posiada naturalny kanał łączący ją z Amazonką. Wśród niewielkiej liczby jezior południowoamerykańskich występują: Maracaibo w Wenezueli, Patos w południowo-wschodniej Brazylii,Titicaca w Peru i Boliwii i Mirim - laguna w pobliżu Oceanu Atlantyckiego na granicy Brazylii i Urugwaju.

Znajduje się między Oceanami: Atlantyckim i Spokojnym, obejmuje około 1 043 076 km2. Bezpośrednio nad Patagonią wznoszą się Andy - góry wulkaniczne i silnie zlodowacone. Najbardziej znanym lodowcem jest Moreno, znajdujący się w Parku Narodowym Los Glaciares w Argentynie. Ma on 258 km2 powierzchni i 30 km długości. Jest jednym z 48 lodowców zasilanych przez Południowy Lądolód Patagoński (największy fragment lądolodu poza Antarktydą i Grenlandią) zlokalizowany w Andach. To pole lodu jest trzecią co do wielkości na świecie rezerwą wody pitnej.

Należą do nich:

• najwyższy wodospad świata - Salto del Angel w Wenezueli, na wyżynie La Gran Sabana, o wysokości około 979 m
• najdłuższy łańcuch górski na Ziemi - Andy (9000 km) z najwyższym szczytem Aconcagua (6962 m n.p.m.)
• rzeka o największym średnim przepływie na Ziemi - Amazonka, której długość jest sprawą kontrowersyjną, najczęściej podaje się jako 6400 km, jednak wg. innych źródeł jest to pierwsza rzeka na świecie pod względem długości (7040 km), o 390 km dłuższa od Nilu
• rzeka o największym na świecie dorzeczu (ok. 7 mln km2) i największych zasobach wodnych - Amazonka, w dorzeczu której wyrastają największe lasy tropikalne
• najsuchsze miejsce na świecie - Pustynia Atacama
• największy las deszczowy - Amazonia
• najwyżej położone jezioro wykorzystywane w celach handlowych - Titicaca
• najwyższy czynny wulkan na Ziemi - Llullaillaco (6739 m n.p.m.) znajdujący się w Andach Środkowych na granicy Argentyny i Chile
• najwyższy wulkan na Ziemi (drzemiący) - Ojos del Salado (6893 m n.p.m.), jest drugim co do wysokości szczytem górskim na półkuli zachodniej, drugim na półkuli południowej oraz najwyższym szczytem Chile
• najwyżej na świecie położona stolica świata - La Paz (3600-4100 m n.p.m.)
• najdalej na południe wysunięty zamieszkały obszar - Puerto Toro w Chile, mieszka tam około 35 osób, głównie rybaków z rodzinami

Na północy występuje klimat równikowy, który w miarę przesuwania się w głąb kontynentu przechodzi w zwrotnikowy, podzwrotnikowy, umiarkowany do subpolarnego na południu kontynentu. Występują tam tereny o obfitych opadach, jak np. Nizina Amazonki, ale też obszary, na których opady nie występują lub są sporadyczne. Na pustyni Atacama występuje najdłuższy okres bez opadów - 300 lat (1670-1972). Są tam też miejsca, gdzie ostatni deszcz padał 400 lat temu. W północnej części Chile zdarzają się kilkunastoletnie okresy bez kropli deszczu.

Ameryka Południowa i Afryka mają podobne skamieniałości i warstwy skalne.

Wyemigrowali na południe przez Amerykę Północną i ostatecznie dotarli przez Przesmyk Panamski do Ameryki Południowej. Pierwsze dowody istnienia skupisk ludzkich na tych terenach (pierwsze uprawy kabaczków, papryczki chili i fasoli) na wyżynach Amazonii sięgają 9000 lat p.n.e. Maniok, który do dziś pozostaje podstawowym pożywieniem, był uprawiany już w 2000 r. p.n.e. Oswajanie lam, wikunii i alpak w Andach rozpoczęło się około 3500 p.n.e. Za pierwszego przedstawiciela cywilizacji europejskiej, który dotarł do Ameryki, uznaje się Leifa Erikssona (na początku XI w). Kontynent południowoamerykański został odkryty podczas czwartej wyprawy (1502-1504) Krzysztofa Kolumba.  Kontynent jednak nazwano Ameryka od imienia innego odkrywcy - Amerigo Vespucciego, który mniej więcej w tym samym czasie na portugalskim okręcie opłynął brzegi Brazylii. Pisał on tak wiele listów z podróży, które tłumaczone na wiele języków przyniosły mu ogromną popularność. I to właśnie jego, a nie Kolumba uznano za odkrywcę Ameryki Południowej, a nowy ląd nazwano od jego imienia.

Na początku pierwszego tysiąclecia naszej ery rozwijały się kultury Moche, Paracas i Nazca. Począwszy od lat 30. XVI w. ludność i zasoby naturalne Ameryki Południowej były eksploatowane przez konkwistadorów, najpierw z Hiszpanii, a później z Portugalii. Europejskie choroby zakaźne (ospa, grypa, odra i tyfus), na które rodzime populacje nie posiadały odporności immunologicznej, spowodowały masową depopulację tubylców. Hiszpanie zaczęli też krzewić tam chrześcijaństwo i swój język. Po wielu latach koegzystencji ludności tubylczej i Europejczyków powstała nowa rasa - Metysi.

Ludność zróżnicowana jest rasowo. Tubylcy należą do rasy żółtej (mongoloidalnej) i zamieszkują głównie Andy Środkowe, Peru i Boliwię, gdzie stanowi około 40% ludności. Posługują się oni językami: keczua (język Inków) - około 10 mln osób, ajmara - około 1,5 mln osób i guarani - około 1 mln osób. Religią dominującą jest katolicyzm (66,2%), na drugim miejscu jest protestantyzm (17,5%).

Największe skupiska ludności znajdują się na terenach aglomeracji Sao Paulo, Rio de Janeiro, Buenos Aires, Santiago, Lima i Bogota. Te miasta są jedynymi na kontynencie, w których liczba mieszkańców przekracza 8 mln, a trzy pierwsze miasta z pięciu, w obu Amerykach. Najbardziej zaludnionym krajem Ameryki Południowej jest Brazylia (209,5 mln osób), następnie Kolumbia (około 50 mln osób) i Argentyna (ponad 44 mln osób).

Na kontynencie mówi się w ponad 300 językach, jednak język hiszpański jest językiem urzędowym w większości krajów. Portugalski jest językiem urzędowym w Brazylii. W Gujanie językiem urzędowym jest język angielski, w kraju tym używanych jest co najmniej 12 języków, m.in. hindi oraz arabski. Trzy języki autochtoniczne, keczua, ajmara i guarani są uznawane, obok hiszpańskiego, jako języki urzędowe.

Kraj ten posiada drugie co do wielkości stada bydła w świecie - 22,2% światowego stada.

Na kontynencie południowoamerykańskim wydobywa się duże ilości złota (Peru, Brazylia, Argentyna), srebra (Peru, Chile, Boliwia, Argentyna), miedzi (Chile, Peru, Brazylia), rudy żelaza, cynku, molibdenu, litu, ołowiu, cyny, boksytów i in. Brazylia jest drugim co do wielkości producentem i eksporterem rudy żelaza na świecie. Chile odpowiada za około jedną trzecią światowej produkcji miedzi.

Jest też jednym z głównych producentów turmalinu, szmaragdu, akwamarynu, granatu i opalu.

Historyczne relikty, cuda architektury i przyrody, różnorodna kultura i kuchnia, tętniące życiem miasta, wspaniałe krajobrazy przyciągają na południowoamerykański kontynent miliony turystów. Do najczęściej odwiedzanych miejsc należą m.in.

• wodospady Iguazu - wodospady rzeki Iguazu na granicy Brazylii i Argentyny, które razem tworzą największy wodospad na świecie
• Olinda - historyczne miasto w Pernambuco w Brazylii
• Machu Picchu - XV-wieczna cytadela Inków we wschodniej Kordylierze w południowym Peru
• Lasy deszczowe Amazonii
• Rio de Janeiro - drugie pod względem zaludnienia miasto Brazylii i szóste pod względem zaludnienia w obu Amerykach
• Misje jezuickie w Chiquitos, w Boliwii - sześć z nich zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO
• Angel Falls - najwyższy na świecie nieprzerwany wodospad
• Rysunki z Nazca - system linii, które oglądane z góry wyobrażają kształtem zwierzęta lub figury geometryczne będące dziełem kultury Nazca
• Jezioro Titicaca
• Lodowiec Perito Morenoi Wyspy Galapagos - jedna z najważniejszych atrakcji turystycznych w argentyńskiej Patagonii
• Salar de Uyuni - największe na świecie solnisko

Do najbardziej znanych gatunków należą vallenato i cumbia z Kolumbii, pasillo z Kolumbii i Ekwadoru, samba, bossa nova i musica sertaneja z Brazylii i tango z Argentyny i Urugwaju.

W 2019 roku działało tam 217 elektrowni wodnych o mocy 98 581 MW, co stanowi 60,16% krajowej produkcji energii. Wspólnym przedsięwzięciem Brazylii i Paragwaju jest tama Itaipu - zapora wodna na rzece Parana, która jest drugą co do wielkości elektrownią wodną na świecie, po Zaporze Trzech Przełomów w Chinach.

Drugim po Brazylii krajem Ameryki Południowej, który najbardziej wyróżnia się pod względem produkcji energii jest Kolumbia.

Kraj ten ma drugą co do wielkości liczbę lotnisk na świecie, zaraz za Stanami Zjednoczonymi. Największym i najbardziej ruchliwym lotniskiem w kraju jest Międzynarodowy Port Lotniczy Sao Paulo, który łączy to miasto prawie ze wszystkimi większymi miastami na całym świecie.

Jest to jeden z obszarów o najlepszych naturalnych warunkach dla rolnictwa na świecie, o powierzchni 1 200 000 km2. Składa się z części Argentyny, większości Urugwaju i najbardziej wysuniętego na południe skrawka Brazylii o powierzchni ponad 750 000 km2. Na terenie Pampy występuje łagodny podzwrotnikowy klimat oraz żyzne mady rzeczne i czarnoziemy, co sprzyja rolnictwu. Uprawia się tam intensywnie pszenicę, częściowo kukurydzę, słonecznik, soję i jęczmień. Do symboli Pampy (a także Urugwaju i Argentyny oraz kultury gaucho) należy drzewo ombu (Phytolacca dioica), którego okazały, widoczny z daleka baldachim zapewnia komfort i schronienie przed deszczem i słońcem.

Dążył on do stworzenia federacji wszystkich państw pohiszpańskiej Ameryki Południowej. Udało mu się to tylko częściowo przez utworzenie w 1819 roku Federacji Wielkiej Kolumbii, grupującej Wenezuelę, Kolumbię, Ekwador i Panamę (współczesne flagi trzech pierwszych państw mają ten sam układ barw, pochodzący z flagi federacji zaprojektowanej przez samego Bolivara).

W Wenezueli nazwę "Bolivar" noszą: miejscowa waluta, prestiżowo usytuowany plac w każdym większym mieście, kilkaset wiosek, osobny region administracyjny, a także najwyższy szczyt tego kraju.

Adiutantem Bolivara był Polak, pułkownik Józef Szeliski, oficer jazdy polskiej.

Zajmuje powierzchnię 163 820 km2 i jest najmniejszym niepodległym (niepodległość uzyskał w 1975 roku) państwem Ameryki Południowej. Leży w strefie klimatu równikowego, posiada gęstą sieć rzek, a około 90% jego powierzchni zajmują wilgotne lasy równikowe. W 1998 roku na terenie Surinamu utworzono Rezerwat Przyrody Środkowego Surinamu o powierzchni 1 600 000 ha. Jest to jeden z największych obszarów chronionych lasów deszczowych na świecie i w 2000 roku został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Jest to jednocześnie jedno z największych państw świata, liczące ponad 200 mln mieszkańców. Wśród nich znajduje się ludność pochodzenia europejskiego (Portugalczycy, Włosi, Niemcy, Polacy), spory odsetek ludności wielorasowej (Mulaci, Zambo, Metysi), białej, czarnej, indiańskiej. Kraj jest też miejscem zamieszkania dla znacznej mniejszości Japończyków, będąc domem dla największej japońskiej społeczności poza Japonią. Jest to kraj z największą liczbą katolików, chociaż coraz więcej jest protestantów. Brazylijski Kościół katolicki jest największą narodową wspólnotą wiernych na świecie.

Rozpoczyna się w sobotę przed Środą Popielcową i trwa nieprzerwanie przez cztery dni i noce. Narodowym tańcem jest Samba przywieziona przez niewolników z Angoli. Pod koniec karnawału odbywa się konkurs szkół Samby, które występują na Sambodromie - teatrze pod gołym niebem.