Ludzie
Ciekawostki o Romach
Cyganie
Romowie to naród nieterytorialny, nie roszczący sobie prawa do żadnego terytorium. Pochodzą z terytorium Indii i obecnie, tworząc diasporę, zamieszkują większą część państw świata. Potocznie nazywani są Cyganami, ale przez większość Romów nazwa ta postrzegana jest pejoratywnie, gdyż sugeruje działania niezgodne z prawem, a także stanowi przejaw rasizmu. Romowie często intrygowali swoja odmiennością, przyciągali uwagę, a ich bogata kultura, zwłaszcza tradycja muzyczna stała się częścią folkloru wielu narodów.
1
Romowie są nieterytorialną grupą etniczną pochodzenia indyjskiego. Jej członkowie tworzą diasporę zamieszkującą większość państw świata.
2
Ich współczesną populację szacuje się na około 8-15 mln, ale dokładna liczba nie jest znana. Jest to związane z nierzetelnością źródeł, a także faktem, że w wielu krajach Romowie zmuszeni są do ukrywania swojej narodowej tożsamości z powodu panujących w społeczeństwie antyromskich stereotypów i prześladowań.
3
Większość Romów mieszka w krajach europejskich, głównie na Półwyspie Bałkańskim, w Europie Wschodniej i Centralnej. Największa ilość Romów w Europie żyje w Bułgarii - 4,7%. Duże grupy spotykane są także w Ameryce Północnej, krajach byłego Związku Radzieckiego, w Europie Zachodniej i Ameryce Południowej. Łączna liczba Romów żyjących poza Europą, głównie na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej oraz obu Amerykach szacowana jest na ponad dwa miliony.
4
Romowie dotarli do Anatolii (Azja Mniejsza) i na Bałkany w początkach XII wieku z migracji z północno - zachodnich Indii, która rozpoczęła się około 600 lat wcześniej. Osiedlili się na obszarach, które teraz są Turcją, Grecją, Serbią, Rumunią, Mołdawią, Bułgarią, Macedonią Północną, Węgrami, Słowacją i Hiszpanią. Z Bałkanów emigrowali na całą Europę, a w XIX wieku i później, do obu Ameryk. Populację romską w Stanach Zjednoczonych szacuje się na ponad milion. Brazylia ma drugą co do wielkości populację Romów w obu Amerykach, szacowaną na około 800 tys. (2011 rok).
5
Romowie identyfikują się jako odrębne grupy etniczne oparte częściowo na różnicach terytorialnych, kulturowych i dialektalnych oraz samookreśleniu (Kełderasze, Manusze, Polska Roma, Romungrzy, Domowie, Jatowie, Lomowie, Luli). Niektóre badania etnograficzne dowiodły, że są oni spokrewnieni z hinduistyczną kastą Domba, z którą do dziś łączą ich tradycyjne profesje (m.in. kowalstwo, ludwisarstwo, rusznikarstwo, wyrób naczyń metalowych i ich cynowanie, stolarstwo artystyczne, handel własnymi wyrobami rzemieślniczymi, handel końmi i in.) Inne badania dowiodły ich pokrewieństwa z indyjską kastą Radźputów, która powstała jako armia wojowników najemnych w VII w. w wyniku najazdów muzułmańskich na Indie.
6
Przypuszcza się, że to właśnie wojny VIII-X wieku pomiędzy muzułmańskimi najeźdźcami a Radźputami były powodem opuszczenia Indii przez przodków Romów. Nie wiadomo jaka była ich rola w czasie wojen, czy byli wojskiem najemnym, czy też stanowili obsługę techniczną armii w kwestii zaopatrzenia, rozrywki, usług rzemieślniczych. Nie wiadomo też, czy ich przemieszczenie się nie było związane w popadnięcie w jasyr, czy było migracją ekonomiczną. Przypuszcza się, że nie była to jedna migracja, a było ich kilka.
7
Na temat etnogenezy Romów istnieje pewna legenda zawarta w perskiej epopei narodowej Szahname ("Księga królewska") epickiego poety perskiego Ferdousiego. Według tej legendy, szach Bahram V Gur (Sasanian Bahram V Gur), pod koniec swojego panowania (421-439) dowiedział się, że biednych nie stać na słuchanie muzyki. Poprosił zatem króla Indii, aby przysłał mu 10-12 tys. członków koczowniczej społeczności Lori, znanych ze swych umiejętności gry na lutni. Kiedy przybyli, Bahram dał każdemu z nich wołu, osła i pszenicę, aby zajęli się rolnictwem i bezpłatnie grali muzykę dla ubogich. Jednak ludzie ci zjedli swoje woły i pszenicę, a po roku wygłodniali wrócili do króla. Ten, rozgniewany z powodu zmarnowania przez nich szansy jaką im stworzył, kazał im spakować pozostały dobytek i tułać się po świecie na osłach, które jeszcze posiadali.
8
Pierwsze historyczne ślady obecności Romów w Europie pochodzą z XIV w. z rejonu Bałkanów. Na przełomie XIV i XV w. dotarli oni na Węgry, gdzie na Zamku Spiskim (obecnie Słowacja) otrzymali od cesarza Zygmunta Luksemburskiego glejt, zapewniający im bezpieczeństwo życia i mienia na terytorium, na którym aktualnie przebywali. W pierwszych latach XV w. dotarli oni do Europy Zachodniej: Niemiec, Włoch, Francji. Nazywano ich wówczas powszechnie "ludem Faraona", gdyż podawali oni legendę o swym egipskim pochodzeniu. Poprzez Bliski Wschód i kraje Maghrebu (arabskie określenie regionu północno-zachodniej Afryki) Romowie dotarli na Półwysep Iberyjski i do południowej Francji.
9
Przybywając do różnych europejskich krajów podawali się oni najczęściej za pielgrzymów, pokutników lub uchodźców, wypędzonych ze swojego kraju za wyznawanie wiary chrześcijańskiej. Na przełomie XV i XVI w. większość krajów wprowadziła surowe prawodawstwo wymierzone w osoby prowadzące wędrowny tryb życia, a więc głównie w Romów. We Francji w 1539 roku wydalono ich z kraju na mocy edyktu. W Anglii nakazano Romom opuszczenie kraju pod groźbą więzienia, co cztery lata później zamieniono na karę śmierci. W Hiszpanii natomiast po raz pierwszy w historii Romów, poddano ich przymusowej asymilacji.
10
W XVI wieku w księstwach naddunajskich Romowie zostali sprowadzeni do roli niewolników przypisanych do majątków bojarskich, kościelnych lub książęcych. Właściciel taki mógł dowolnie dysponować posiadanymi Romami, mógł ich wystawiać na licytację, darować innemu możnowładcy, pojedynczo lub całymi rodzinami. Rom bez właściciela uważany był za własność księcia. Wołoski kodeks karny z 1811 roku stwierdzał, że każdy Cygan rodzi się niewolnikiem - edykty znoszące niewolnictwo Cyganów zaczęto uchwalać od 1856 roku.
11
W niektórych krajach Romowie odnaleźli swoją niszę ekonomiczną dzięki wykonywanym przez nich zawodom. Tak było na Węgrzech, gdzie istniało duże zapotrzebowanie na różnego rodzaju usługi związane z metalurgią, muzyką i rozrywką. Romscy metalurdzy byli wówczas najbardziej cenionymi specjalistami w swoich dziedzinach. Tradycją ludową stało się, że wiejskim kowalem był na ogół Cygan. Nawet dwory królewskie i magnackie doceniały umiejętności muzyczne Romów i ich bogatą tradycję muzyczną. Mimo tego, tamtejsi Romowie zostali w XVIII wieku poddani silnej akcji asymilacyjnej ze strony administracji Habsburgów. Największa językowo-etnograficznie grupa Romów na Węgrzech to Romungrzy, którzy obecnie stanowią 75% ogólnej liczby Romów mieszkających w tym kraju.
12
Pierwsze wzmianki o obecności Romów w Europie pojawiają się w XI w. w "Żywocie świętego Jerzego", a nazwiska Cygan i Czygan widnieją w XV-wiecznych spisach ludności. Sugeruje to, że wtedy też pojawiły się pierwsze korowody wozów romskich na terenach Królestwa Polskiego. Do Polski Romowie zaczęli przybywać, gdy musieli opuszczać kraje Europy Zachodniej. Po wydanym przez sejm Rzeszy (Sejm Świętego Cesarstwa Rzymskiego) edykcie banicyjnym z 1577 roku niemieccy Romowie zaczęli masową emigrację na ziemie polskie dając początek dominującej dziś w kraju grupie Polska Roma.
13
Mogli oni swobodnie przemierzać ziemie polskie unikając pańszczyzny, przywiązania do ziemi i uciemiężenia, aż do pojawienia się w Polsce pierwszych dokumentów regulujących ich sytuację w naszym kraju. Mieli opinię ludu koczowniczego, żyjącego głównie z wróżbiarstwa i łupiestwa, któremu często przypisywano różne rozboje i kradzieże. Przypisywano im także magiczne umiejętności, za które byli wieszani lub paleni na stosach. W Polsce też zaczęły podnosić się głosy sprzeciwiające się ich obecności na naszych ziemiach. Powstał pomysł umieszczenia ich na granicy wschodniej, gdzie mogliby stać się niejako zaporą dla Tatarów.
14
Pierwsza oficjalna ustawa dotycząca Cyganów powstała na Sejmie Warszawskim w 1557 roku. Cyganom postawiono warunki dostosowania się do życia w Koronie lub banicję. Byli tacy, którzy poddali się asymilacji, a nawet wstąpili do wojska, pozostali mieli status banity. Oni, a także ci którzy im pomagali lub ich ukrywali, narażeni byli na więzienie.
15
Prawdopodobnie między 1624 a 1652 rokiem został ustanowiony urząd króla cygańskiego, a jako pierwszy sprawował go Matiasz Korolewicz mianowany w 1652 roku. Był to pierwszy i ostatni przedstawiciel tej mniejszości etnicznej na tym urzędzie, przy drugiej nominacji wybrano przedstawiciela ze szlachty. Urząd ten miał służyć podporządkowaniu Romów przepisom administracyjnym i ich obronie przed szykanami.
16
W okresie międzywojennym Polskę zamieszkiwało około 30 tys. Romów. Większość wędrowała taborami, część prowadziła osiadły tryb życia, głównie w Małopolsce. W czasie II wojny światowej na ziemiach polskich doszło do masowej eksterminacji Romów przez III Rzeszę, nazywanej przez Romów Porrajmos, co w dialekcie oznacza "zniszczenie".
17
Po wojnie rozpoczęto produktywizację Romów i nakłanianie ich do osiedlania się. Wprowadzono dla nich obowiązek meldunkowy, a także przepisy sanitarne, drogowe, dotyczące obowiązku szkolnego, zgromadzeń publicznych. Brutalna ingerencja w tradycyjny styl życia Romów wyeliminowała niemal doszczętnie zjawisko koczownictwa, a także naraziła ich na negatywne skutki przemian społeczno-ekonomicznych i ustrojowych we wszystkich krajach Europy Wschodniej. W wyniku tego społeczność romska żyje w bardzo trudnych warunkach, niekiedy na granicy ubóstwa, często dotknięta bieda i bezrobociem. Powszechne jest też zjawisko dyskryminacji, często o podłożu rasistowskim.
18
Po 1989 roku populacja Romów w Polsce zmalała w wyniku emigracji, głównie do krajów Europy Zachodniej i Północnej. Równocześnie można zauważyć napływ do Polski Romów z Rumunii i Węgier.
19
Kultura romska znana jest w Polsce od XV w. przede wszystkim ze względu na swą bogatą tradycję muzyczną i rzemiosło kowalskie. W Tarnowie istnieje Muzeum Okręgowe zawierające odrębny dział gromadzący zbiory, dokumentację naukową oraz ikonografię dotyczącą kultury i historii Romów. Co roku w Gorzowie Wielkopolskim odbywają się festiwale kultury romskiej oraz w Ciechocinku - Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów. Uznanym badaczem folkloru cygańskiego był Jerzy Ficowski (poeta, eseista, prozaik, autor tekstów piosenek, tłumacz), nestor polskiej cyganologii, który spolszczył i udostępnił poezję Papuszy (Bronisława Wajs) - polskiej poetki wywodzącej się z romskiej grupy etnicznej Polska Roma, piszącej w języku romskim.
20
W Polsce wyróżnia się cztery zasadnicze językowo-etnograficzne grupy Romów. Są to:
- Polska Roma - Polscy Cyganie Nizinni, których tradycyjnym wyznaniem jest katolicyzm
- Bergitka Roma - Polscy Cyganie Wyżynni, Cyganie Karpaccy, mieszkający na Pogórzu Karpackim i w Kotlinie Kłodzkiej, już od XVII w. prowadzący osiadły tryb życia, także katolicy
- Kełderasze ("Kotlarze") - pochodzący z Mołdawii i Wołoszczyzny wywierali bardzo duży wpływ na na inne grupy Romów w Polsce. Spośród nich wywodziła się większość tzw. królów cygańskich. Dziś większość z nich mieszka za granicą, a ich tradycyjnym wyznaniem jest prawosławie
- Lowarzy ("Koniarze") - pochodzą z Siedmiogrodu. Są stosunkowo najlepiej sytuowaną materialnie grupą Romów, która w latach 90. XX w. wyemigrowała z kraju. Tradycyjnie są wyznawcami katolicyzmu i prawosławia
21
W ostatnich latach następuje u Romów rozwój poczucia świadomości narodowej. W wielu krajach powstają organizacje pozarządowe, których zadaniem jest ochrona praw tej mniejszości narodowej oraz reprezentowanie ich interesów.
22
W 1971 roku pod Londynem odbył się I Światowy Kongres Romów. Zaprezentowano tam po raz pierwszy flagę romską, której głównym motywem jest Dharmaćakra (czerwone koło) symbolizująca indoaryjskie dziedzictwo Romów i przypominająca koczowniczy tryb życia. Błękit i zieleń stanowiące tło, odzwierciedlają tułaczkę pod błękitnym niebem, po zielonej ziemi - brak własnego państwa, życie w ciągłej drodze. Zaprezentowano tam też romski hymn, a także zalecono używanie w językach narodowych określenia "Rom" w miejsce słowa "Cygan". Podczas II ŚKR w Genewie powołano Międzynarodową Unię Romów. Kolejny kongres poświęcono kwestii holocaustu romskiego, a na kolejnym w Jadwisinie pod Warszawą przedstawiono uniwersalny podręcznik języka romskiego.
23
W 1993 roku Międzynarodowa Unia Romów została przyjęta do ONZ w charakterze członka-obserwatora. W 2000 roku w Pradze na V Kongresie utworzono Parlament Romski, uchwalono kartę IRU, określającą zadania oraz sposób sprawowania władzy, a także deklarację stwierdzającą, że Romowie są narodem nieterytorialnym i nie roszczą sobie prawa do żadnego terytorium. Na kolejnym Kongresie wybrano na stanowisko prezydenta IRU polskiego działacza Stanisława Stankiewicza.
24
Językiem ojczystym większości Romów jest język romski, zwany też romani. Należy on do grupy indoaryjskich języków indoeuropejskich. W wielu tradycyjnych grupach nastąpiło jednak porzucenie własnego dialektu romani na rzecz języka dominującego w otoczeniu społecznym lub wytworzenie osobnego języka kreolskiego, łączącego elementy języka romskiego oraz większościowego.
25
Ogół tradycji romskiej określa się mianem Romanipen, co oznacza "romskość". Jest to niepisany kodeks postępowania oraz wzajemnych relacji w tradycyjnej społeczności romskiej, nie obejmujący stosunków z gadziami ("nie-Romami", "obcymi"). Składają się nań wszystkie zwyczajowe prawa, tabu oraz sankcje grożące za ich złamanie. Jednym z centralnych elementów systemu romanipen jest pojęcie skalania, uznania za osobę rytualnie nieczystą, co wiąże się z wykluczeniem z życia społecznego. "Cygańskość" wiąże się z manifestowaniem identyfikacji z etnosem romskim, uznawaniem go za najwyższą wartość, używanie języka romani, solidarność z członkami własnej zbiorowości, celebrowanie tradycyjnych obrzędów i rytuałów.
26
Poza uznawaniem zasad romanipen, obowiązkiem jest poszanowanie starszych, a także szacunek dla podstawowej wartości kultury romskiej - związków rodzinnych. Romowie w sposób szczególny świętują przyjście na świat nowego członka społeczności, zawieranie związków małżeńskich oraz śmierć.
