Ciekawostki o Tatarach

Ludy tureckie (turkijskie, turskie, turańskie) są rodziną ludów o wspólnym pochodzeniu i kulturze. Posługują się językami turkijskiej rodziny językowej (najliczniejsza rodzina wśród języków ałtajskich, obejmująca około 140-150 mln mówiących). Zamieszkują oni rozległe terytoria ciągnące się pasem od Azji Mniejszej przez Kaukaz, Azję Środkową i południową Syberię (Wielki Step), aż po Czukotkę oraz liczne terytoria w Europie Wschodniej, na Bliskim Wschodzie i w Chinach. Ludy tureckie liczą dziś około 150 mln ludzi.

Weszli oni w skład imperium Czyngis-chana (chan Mongołów, założyciel imperium mongolskiego). Byli częścią wieloetnicznej armii mongolskiej i brali udział w wyprawach na Europę. Dzięki temu określenie "Tatarzy" stało się na zachodzie synonimem Mongołów.

Były to m.in. Złota Orda, Chanat Astrachański, Chanat Kazański, Chanat Syberyjski, Chanat Krymski.

Początkowo etnonim "Tatar" odnosił się do konfederacji tatarskiej, składającej się z pięciu głównych konfederacji plemiennych (khanlig) na Wyżynie Mongolskiej w XII wieku. Konfederacja została włączona do imperium Mongołów, gdy Czyngis-chan zjednoczył różne plemiona stepowe.

Dzielą się oni na kilka grup, które często bywają oddzielnymi narodami. Najliczniejszą grupę stanowią Tatarzy Kazańscy zwani Tatarami, zamieszkujący Tatarstan.

Drugą grupę stanowią Tatarzy Krymscy, którzy od XIII wieku zamieszkują Półwysep Krymski. W 1850 r. stanowili oni 77,7% ludności Krymu, dziś jednak liczba ta wynosi nieco ponad 10% mieszkańców półwyspu.

Po rozpadzie Złotej Ordy utworzyli Chanat Krymski, obejmujący zasięgiem większość Krymu, południowe obszary dzisiejszej Ukrainy oraz część Kubani. Chanat wielokrotnie najeżdżał i łupił ościenne kraje - Polskę i Rosję, wciągając Turcję w wojny z sąsiadami. To właśnie z tymi Tatarami walczyli Polacy w XVI-XVII w.

W 1783 Chanat krymski został anektowany przez Rosję. Od tego momentu rozpoczął się stopniowy napływ osadników rosyjskich i ukraińskich, w wyniku czego w początkach XX w. Tatarzy stanowili już mniejszość na Krymie.

W 1944 roku pod zarzutem kolaboracji z III Rzeszą niemal cała ludność tatarska została deportowana z Krymu do Uzbekistanu. W 1989 roku nastąpił stopniowy powrót Tatarów na Krym, jednak do tej pory żyje w Uzbekistanie liczna społeczność krymskotatarska.

Mniejsze grupy mieszkają też na Syberii. Wszyscy Tatarzy są potomkami plemion tworzących Złotą Ordę (historyczne państwo mongolskie, założone około 1240 r. w zachodniej części imperium Czyngis-chana przez jego wnuka Batu-chana).

Tatarzy, którzy pierwotnie osiedlili się na początku XIV w. w Wielkim Księstwie Litewskim, to mówiący po turecku Tatarzy Lipkowie. Zamieszkiwali oni okolice Wilna, Troków, Grodna i Kowna. Stamtąd rozprzestrzenili się na inne części Wielkiego Księstwa, które później stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1569 r.

W XVII w. w Rzeczypospolitej mieszkało około 15 tys. Tatarów w 60. wsiach z meczetami. Wszystkim osadnikom tatarskim (okryci oni byli sławą zdolnych wojowników) nadano status szlachty - była to tradycja, która przetrwała do końca XVIII w.

Tatarzy w XIV wieku przyjęli sunnicką wersję islamu. Tatarska wersja islamu różni się nieco od dominującej na Bliskim Wschodzie (głównie ze względu na długotrwałe wpływy katolicyzmu). Pozwolono im zawierać związki małżeńskie z chrześcijanami, co było wówczas rzadkością w Europie. Konstytucja 3 Maja z 1791 r. nadała Tatarom reprezentację w polskim Sejmie.

Chociaż do XVIII w. Tatarzy przyjęli lokalny język, przetrwała religia islamska i wiele tradycji tatarskich (np. składanie ofiar z byków w ich meczetach podczas głównych świąt religijnych). Doprowadziło to do powstania charakterystycznej kultury muzułmańskiej, w której elementy muzułmańskiej ortodoksji zmieszane z tolerancją religijną tworzyły stosunkowo liberalne społeczeństwo - np. kobiety u Tatarów Lipka tradycyjnie miały takie same prawa i status jak mężczyźni i mogły uczęszczać do szkół.

Tatarzy zachowali swoją tożsamość kulturową i utrzymywali szereg organizacji tatarskich, m.in. archiwum tatarskie i muzeum w Wilnie.

W czasie II wojny światowej społeczność ta poniosła duże straty, które spotęgowały się jeszcze zmianą granic w 1945 roku. W ich wyniku duża część społeczności tatarskiej znalazła się w Związku Radzieckim.

Szacuje się, że obecnie w Polsce mieszka około 3000 Tatarów, z czego  około 500 zadeklarowało narodowość tatarską. Na terenie naszego kraju znajdują się dwie wioski tatarskie - Bohoniki i Kruszyniany, oraz miejskie gminy tatarskie w Warszawie, Gdańsku, Białymstoku i Gorzowie Wielkopolskim.

Tatarzy w Polsce mają czasami muzułmańskie nazwisko z polską końcówką (np. Ryzwanowicz). Bardziej zasymilowani Tatarzy przyjmują niekiedy nazwisko Tatara lub Tataranowicz lub Taterczyński, co dosłownie oznacza "syn Tatara".

Niewielka społeczność polskojęzycznych Tatarów osiedliła się na Brooklynie w Nowym Jorku na początku XX w.

Sami siebie nazywali ludem Tatarlar, co w uszach Europejczyków brzmiało jak Tartar, czyli według mitologii greckiej najmroczniejsza część piekieł. Mordując, łupiąc i paląc, najeźdźcy ze wschodu zachowywali się tak, jakby rzeczywiście przybywali z piekła.

Wojsko tatarskie stanowiła prawie wyłącznie jazda, której specyficzna taktyka doprowadzona była do perfekcji. Tatarzy dosiadali konia na krótkich strzemionach, gdyż było to odpowiednie do konnego łucznictwa. Poza tym jeździec mógł sobie pozwolić na przeskoczenie na luźnego, nieobciążonego konia (luzaka), którego prowadził za uzdę.

Początkowo wszyscy dysponowali łukami (często po kilka), szablami, byli opancerzeni wraz z końmi w wytrzymałe zbroje lamelkowe z rogowych i skórzanych łusek. Dysponowali też jazdą ciężką. W późniejszym okresie (po zajęciu przez Rosję większości terenów Złotej Ordy) uzbrojenie to zmieniło się na uboższe (łuki refleksyjne, szable tylko u najbogatszych, masałaki oraz arkana).

Tatarzy podejmowali walkę tylko wtedy, gdy mieli wielokrotną przewagę liczebną lub gdy byli do niej zmuszeni, np. obawiając się utraty zagrabionych łupów i jasyru (wziętych do niewoli).

Materialnym śladem ich obecności na ziemiach polskich jest Szlak Tatarski obejmujący Białystok, Sokółkę Bohoniki, Kruszyniany, Krynki i Supraśl.

Szlak liczy 150 km, jest dowodem na to, że przez 400 lat żyli obok siebie katolicy, żydzi, prawosławni i muzułmanie.

"Tatarskość" polega m.in. na kultywowaniu endogamii, czyli zwyczaju zawierania małżeństw w obrębie własnej społeczności, podobieństwie fizycznym (lekko skośne oczy, wydatne kości policzkowe, śniada cera, krepa sylwetka) oraz silna wiara w pochodzenie od wspólnych przodków.

Kolejnym elementem tożsamości tatarskiej (tożsamości Lipków) jest przywiązanie do polskości - przyjęcie języka polskiego, jako swego ojczystego, utożsamianie się z polską historią i kultywowanie pamięci o udziale tatarskich żołnierzy w najważniejszych konfliktach zbrojnych Rzeczpospolitej (m.in. Bitwa pod Grunwaldem).

Pierwsze z nich przypada na zakończenie Ramadanu i jest świętem dziękczynienia, któremu towarzyszy zwyczaj spożywania tradycyjnych słodyczy oraz wręczania sobie podarunków.

Najważniejszym świętem kalendarza muzułmańskiego jest Kurban Bajram. W czasie tego święta ojciec rodziny składa w ofierze rytualnie zabite zwierzę (owcę, barana, krowę). Święto to upamiętnia ofiarę Abrahama i jego posłuszeństwo wobec Boga.

W Polsce istniej ich pięć, dwa znajdują się na terenie tatarskiej enklawy w Bohonikach i Kruszynianach. Najstarszy jest meczet w Kruszynianach, pierwsze wzmianki o nim pochodzą z XVIII w. Budynek jest w kolorze zielonym (kolor islamu).

Na Szlaku Tatarskim znajdują się dwa - w Bohonikach i Kruszynianach. Tatarskie mizary, podobnie jak tatarskie meczety, tylko częściowo spełniają wytyczne zawarte w Koranie, a częściowo odzwierciedlają wpływy tradycji katolickiej.

Każda mogiła składa się z dwóch kamieni - większy zaznacza wezgłowie, mniejszy umiejscowiony jest u stóp. Wszystkie zwrócone są w stronę Mekki.

Obecne mogiły maja już bardziej chrześcijańską formę - przykryte są dużym kamiennym nagrobkiem z półksiężycem u szczytu wezgłowia. Czasami zdarza się też podobizna zmarłego na nagrobku, co jest bardzo nietypowe, a nawet sprzeczne z muzułmańskimi zasadami.

Właściciele krzewią tatarską tradycję, historię i kuchnię., która poleca typowe tatarskie potrawy, jak pierekaczewnik, kołduny, babka ziemniaczana, trybuszok. Na deser podaje się czak czak lub chałwę.

Należą do nich m.in. Charles Bronson, który pochodził od litewskich Lipków, Henryk Sienkiewicz - jego ojciec był potomkiem Lipków, Magdalena Abakanowicz - pochodziła ze szlacheckiej rodziny o tatarskiej proweniencji.