Palma kokosowa (Cocos nucifera) to ikoniczne drzewo tropikalne, które od wieków odgrywa kluczową rolę w życiu społeczności zamieszkujących obszary o ciepłym klimacie. Od tysięcy lat zapewnia mieszkańcom tropikalnych wybrzeży doskonałe źródło pożywienia i surowców: jej owoce stanowią pożywny pokarm i napój, drewno służy do budowy chat, liście -pokrycia dachowe.
Jej wyjątkowe cechy i wszechstronne zastosowania uczyniły ją nieodłącznym elementem kultury, gospodarki i ekosystemów tropikalnych.
Jednym z najbardziej cenionych darów, jakie ta palma oferuje, są kokosy - owoce, które zdobią krajobrazy i stanowią cenny surowiec, mający znaczenie żywieniowe, kosmetyczne i przemysłowe. Nie bez powodu w przeszłości nazywano je drzewami tysiąca zastosowań.
Jest jedynym gatunkiem (monotyp) rodzaju Cocos, posiadającym różne odmiany. Nazwa tego rodzaju pochodzi od XVI-wiecznego portugalskiego słowa coco, co oznacza "głowę" lub "czaszkę" , ze względu na trzy wgłębienia w łupinie orzecha kokosowego, które przypominają rysy twarzy.
Jest to trudne do jednoznacznego ustalenia, ponieważ jej nasiona potrafią przetrwać długie podróże morskie, co doprowadziło do naturalnego rozprzestrzeniania się gatunku w różnych rejonach tropikalnych. Niektóre źródła wskazują na Azję Południowo-Wschodnią (z obszarem dzisiejszej Indonezji i Malezji) jako prawdopodobne miejsce pochodzenia, jednak podobne teorie mówią o obszarze Oceanii.
Współcześnie palma kokosowa występuje głównie w rejonach Azji Południowo-Wschodniej (Indonezja, Malezja, Filipiny, Tajlandia, Wietnam) Oceanii (wyspy Pacyfiku, w tym Hawaje, Fidżi, Samoa i in.), Afryki (Wybrzeże Kości Słoniowej, Nigeria, Zanzibar) i Ameryki Łacińskiej (Brazylia, Kolumbia).
Rośnie ona na glebach piaszczystych i jest bardzo tolerancyjna na zasolenie. Preferuje obszary o dużym nasłonecznieniu i regularnych opadach deszczu - 1500 -2500 mm rocznie. Nie toleruje zimnej pogody. Jej owoce wymagają wysokiej wilgotności powietrza, co najmniej 70-80%, do optymalnego wzrostu.
Aby drzewa te mogły rosnąć w naturalnym środowisku musza być spełnione następujące warunki:
Posiada pierzaste liście o długości 4-6 metrów, które skupione są w koronę na szczycie pnia. Składają się z segmentów zwanych listkami, które mogą być elastyczne, umożliwiając poruszanie się pod wpływem wiatru.
Pień palmy, zwany kłodziną, jest jej jednym z najbardziej charakterystycznych elementów. Jest wysoki, walcowaty, pokryty pozostałościami opadłych liści, tworząc charakterystyczne pierścienie. Jej system korzeniowy jest powierzchniowy, co pozwała na pobieranie wody z powierzchni ziemi.
Kwiaty palmy tworzą kwiatostany, są rozdzielnopłciowe - niektóre rośliny posiadają kwiaty męskie, inne żeńskie. Kwiatostany żeńskie przekształcają się w owocostany, które rozwijają się w duże owoce - kokosy.
Tak jak inne owoce posiada trzy warstwy: egzokarp, mezokarp i endokarp. Egzokarp stanowi tu błyszczącą zewnetrzną skórkę, zwykle w kolorze żółto-zielonym do żółto-brązowego. Mezokarp składa się z grubej warstwy włókien zwanej koirą. Zdrewniały endokarp tworzy pestkę, tzw. orzech kokosowy, w której znajduje się pojedyncze nasiono.
Endokarp ma grubość około 4 milimetrów i posiada trzy charakterystyczne otwory kiełkowania (mikropyle) na dystalnym końcu. Tylko jeden z nich jest funkcjonalny, pokryty miękką skorupą, przez którą może się przebić kiełkujący pęd. Pozostałe dwa są zasklepione. Wewnętrzną ścianę nasienia wyścieła gruba warstwa stałego bielma, która po wysuszeniu nosi nazwę kopry.
Wnętrze nasiona wypełnione jest płynną postacią bielma, tzw. wodą kokosową. Mały cylindryczny zarodek osadzony jest w litym bielmie, bezpośrednio pod funkcjonalnym otworem kiełkowania.
Zwykle jednak jest to mniej niż 30 sztuk. Przy odpowiedniej pielęgnacji i odpowiednich warunkach uprawy, palmy kokosowe wydają swoje pierwsze owoce w ciągu 6-10 lat. Szczytowa produkcja przypada na okres 15-20 lat. Palma owocuje przez cały rok i może wydawać owoce przez ponad 60 lat.
Maksymalny wiek palm kokosowych wynosi od 100 do 120 lat.
Owoce te mogą osiągać różną wagę, spotykane są nawet 0,5 kilogramowe - największe osiągają do 2,5 kilograma.
Wiodącymi producentami są: Indonezja, Filipiny, Indie, Brazylia, Sri Lanca, Wietnam, Papua Nowa Gwinea, Meksyk, Tajlandia, Malezja.
W sanskrycie określa się ją jako kalpa wriksza - "drzewo, które zapewnia wszystko, co niezbędne do życia". W języku malajskim mówi się o niej jako o "drzewie tysiąca zastosowań". Na Filipinach kokos nazywany jest "drzewem życia".
Miąższ zawiera zarówno cenne witamin, jak i minerały, kwasy tłuszczowe oraz błonnik. Można go spożywać na surowo, po ugotowaniu lub wysuszony. Wysuszony miąższ zwany jest koprą, można z niej wytłaczać olej kokosowy.
Zawarta wewnątrz orzecha woda kokosowa używana jest jako napój chłodzący i izotoniczny (ze względu na dużą zawartość elektrolitów), który świetnie gasi pragnienie. Swoim składem zbliżona jest do osocza ludzkiej krwi, dlatego w szczególnych warunkach może być stosowana jako dożylne uwodnienie płynne. Do momentu otwarcia owocu woda kokosowa jest sterylna.
Znajdują też zastosowanie w teatrach i przy udźwiękowieniach filmów. Uderzanie o siebie połówek skorupy orzecha imituje stukot kopyt końskich.
Włókno kokosowe stosuje się też do wytwarzania lin i innych produktów rzemieślniczych, jak pędzle, szczotki. W ogrodnictwie robi się z włókna kokosowego kompost.
Wytwarza się go przecierając utarty miąższ kokosa z gorącą wodą lub mlekiem, które wyciąga olej i aromatyczne związki z włókien. Mleko kokosowe zawiera około 17% tłuszczu, a powstające przy jego pozyskiwaniu wytłoki stanowią pokarm dla zwierząt gospodarskich.
