Historia
Ciekawostki o kopalni soli "Wieliczka"
Jeden z siedmiu cudów Polski
Kopalnia soli "Wieliczka" należy do najliczniej na świecie odwiedzanych podziemnych atrakcji turystycznych. Jest miejscem, gdzie przez 700 lat wydobywano sól, a teraz przyciąga turystów z całego świata, aby mogli podziwiać wspaniałe komnaty wyrzeźbione w soli kamiennej, słone jeziora, wykute w soli kapliczki.
1
Kopalnia "Wieliczka" to kopalnia soli kamiennej zlokalizowana w Wieliczce koło Krakowa. Usytuowana jest w zachodniej części podkarpackich złóż solnych, których wiek oceniono na 14 mln lat. Złoża te powstały w miocenie, gdy zanikała Paratetyda (Morze Sarmackie) - nieistniejące morze w Europie środkowej i południowo-wschodniej sięgające wgłąb Azji Środkowej, które wyodrębniło się na skutek zmniejszajacego się połączenia z południową resztką Tetydy (Morzem Śródziemnym).
2
Paratetyda stała się morzem zamkniętym o wysokim stopniu zasolenia. Gorący klimat i stale obniżające się dno, będące efektem powstawania Karpat, spowodowały wzmożoną sedymentację (gromadzenie osadów). Do głębi spływała najgęstsza solanka i tam zaczęła wytrącać się sól. Czas sedymentacji trwał 15-20 tysięcy lat. W południowej części Paratetydy doszło do uformowania się złoża bryłowego (zubrowego, od nazwiska geologa Rudolfa Zubera, który jako pierwszy sklasyfikował tę skałę osadową skaładającą się głównie z chlorku sodu), a w części północnej i środkowej powstało złoże pokładowe (warstwowe). Złoża te nasunęły się na siebie (bryłowe na pokładowe) podczas ostatnich ruchów górotwórczych Karpat.
3
Wielickie złoże solne ma około 10 km długości, 600-1500 m szerokości oraz od kilku do 400 m miąższości. Początki eksploatacji złoża sięgają epoki środkowego neolitu (3 tys. lat p.n.e.). Nasi przodkowie już w okresie prehistorycznym tworzyli instalacje służące do odparowywania solanki, co dokumentują liczne znaleziska archeologiczne. Ustawiali oni na wielkich paleniskach kilka, a później kilkanaście naczyń glinianych o wydłużonym kształcie, które zawierały roztwór naturalnie nasycony. W wyniku podgrzewania osiągano najpierw gęsty roztwór, a następnie zestaloną masę o dużej zawartości soli jadalnej.
4
Przodkowie eksploatowali "źródła solne", czyli samoistnie wypływającą na powierzchnię solankę. Eksploatacja taka trwała 3-4 tys. lat, do czasu ustania naturalnych wypływów solanki na powierzchnię.
5
Drążenie studni rozpoczęto na przełomie XII i XIII wieku. Pierwsze studnie drążono w leżącej nieopodal Wieliczki - Bochni. Wkrótce okazało się, że płytko zalegające złoża znajdują się również w Wieliczce. Zamiast studni pojawiły się szyby - pionowe drogi komunikacji z poziomymi wyrobiskami i chodnikami. Tak powstała pierwsza kopalnia soli.
6
Pod koniec XIII wieku powstało przedsiebiorstwo Żupy krakowskie, w skład którego wchodziła żupa w Wieliczce i żupa w Bochni, wraz z warzelniami znajdującymi się w tych miastach. Żupa to w dawnej Polsce określenie kopalni soli, która zwykle była w posiadaniu książąt lub królów. Warzelnia zaś, to zakład przemysłowy produkujący sól warzoną.
Żupy krakowskie zarządzane były przez żupnika (w polskim górnictwie solnym urzędnik zarządzający rejonem górniczym w imieniu właściciela) mianowanego przez króla. Pierwszym żupnikiem został w 1333 roku Francuz, Wojciech Porinus. Przedsiębiorstwo działało blisko 500 lat, do I rozbioru Polski w 1772 roku.
7
Okres rozkwitu żupy krakowskiej przypadał od XVI do połowy XVII wieku. W żupie w Wieliczce pracowało wtedy około 2 tys. górników, a wydobycie przekraczało 30 tys. ton soli na rok.
8
Żupa krakowska była największym w dawnej Rzeczypospolitej zakładem przemysłowym i jednym z największych w Europie. Po I rozbiorze Polski uległa podziałowi na dwie oddzielne kopalnie soli: w Wieliczce i w Bochni.
9
W Wieliczce istnieje od 1951 roku Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka. Muzeum powstało z inicjatywy profesora szkoły średniej w Wieliczce, Alfonsa Długosza i mieści się w nieczynnej części jednej z najstarszych na świecie kopalni soli kamiennej. Prezentuje historię górnictwa soli, rozwój techniki kopalnianej, dzieje przemysłu solnego i historię miasta Wieliczka. Zbiory muzeum liczą około 20 tys. eksponatów. Muzeum wraz z całą kopalnią zostało wpisane w 1978 roku przez UNESCO na pierwszą Międzynarodową Listę Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego. Muzeum prezentuje dwie ekspozycje: podziemną i na powierzchni.
10
Z chwilą rozpoczęcia wydobycia soli w Wieliczce, książę Henryk IV Probus, kazał zbudowac tam łaźnię, która pełniła także funkcję miejsca pracy cyrulików. Oferowano tam proste zabiegi chirurgiczne, pomoc ofiarom wypadków, a także pomoc wdowom i sierotom po górnikach. W 1363 roku król Kazimierz III Wielki ufundował przy kopalni szpital prowadzony przez zakon św. Ducha. W 1697 roku posadę kopalnianego chirurga po raz pierwszy w Polsce objęła kobieta - Magdalena Bendzisławska.
11
Magdalena Bendzisławska była pierwszą w Polsce kobietą, która uzyskała dyplom chirurga. Była żoną cyrulika w kopalni w Wieliczce, Walentego Bendzisławskiego. Po jego śmierci przejęła zakład, co wówczs było często spotykane. Nie zatrudniła żadnego czeladnika tylko sama przejęła obowiązki męża na mocy dyplomu królewskiego Augusta II Mocnego z 6 października 1697 roku. W 2012 roku w kopalni "Wieliczka" odsłonieto tablicę upamietniająca Magdalenę Bendzisławską.
12
Do końca XV wieku w kopalni istniały tylko cztery szyby górnicze oraz jeden podziemny poziom. Kopalnia była już wówczas sławna, a do podziemi schodzili po schodach pierwsi zwiedzający. Pierwszym znanym turystą był Mikołaj Kopernik, który był w kopalni prawdopodobnie w 1493 roku. Wydarzenie to upamiętniono nazwaniem jego imieniem jednej komory, w której współcześnie ustawiono monumentalną solną figurę astronoma.
13
W poźniejszych stuleciach kopalnia przechodziła wiele zmian. Z sezonowego czasu pracy (sól wydobywano tylko w tych miesiącach, w których nie prowadzono robót rolniczych) przeszła na całoroczny rytm. Rozwoj wymagał też zatrudnienia coraz wiekszej liczby specjalistów różnych dziedzin, m.in. geometrów, których zadaniem było dokonywanie szczegółowych pomiarów. Powstały wówczas pierwsze mapy podziemi.
14
Do najsłynniejszych wielickich kartografów należeli: Marcin German i Jan Gotfryd Borlach. Marcin German był autorem pierwszych zachowanych map z lat 30. XVII wieku, a Jan Gotfryd Borlach, oprócz tego, że tworzył mapy, zasłynął jako jeden z najlepszych zarządców przedsiębiorstwa.
15
Zaczęto też tworzyć kolejne poziomy wydobywcze i tak w połowie XVII wieku kopalnia posiadała już trzy poziomy. Oprócz wydobycia, dużą ilość soli pozyskiwano również w warzelniach na powierzchni. W związku z dużym zapotrzebowaniem na opał, w okolicach Krakowa wystąpił deficyt drewna opałowego. Zaczęto sprowadzać drewno, ale było to zbyt uciążliwe, dlatego wywożono solankę nawet do bardzo odległych miejsc, jak np. Toruń, aby tam przerabiać ją na sól. Brak drewna na miejscu utrudniał też pracę górnikom, którzy nie mogli wznosić drewnianych zabezpieczeń podziemnych wyrobisk. Dlatego w 1724 roku zrezygnowano z warzenia soli poświęcając się jedynie wydobyciu.
16
Systematycznie rosła ilość chętnych do zwiedzania kopalni. Każdy taki chętny musiał uzyskać osobiste królewskie zezwolenie. Wieliczka stała się popularna w literaturze europejskiej, a relacje wybitnych naukowców, podróżników i dyplomatów przedstawiały kopalnię jako miejsce wyjątkowe i ważne.
17
Gdy po I rozbiorze Polski Wieliczka znalazła się w monarchii Habsburgów, kopalnia nadal się rozwijała. Kopalnia stanowiła wówczas największy zakład produkcyjny w Galicji i jednocześnie w całej monarchii. Nowi gospodarze dbali o nią, przykładali dużą wagę do zabezpieczeń, stanu technicznego sprzętu i wyposażenia. Rozpoczęto wydobycie przy użyciu prochu strzelniczego, zbudowano podziemną linię kolejową, uruchomiono parową maszynę wyciągową i przyzakładową elektrownię. Powrócono też do warzenia soli w nowoczesnym zakładzie warzelniczym.
18
Ważnym źródłem dochodów w tamtym okresie stała się również turystyka - kopalnia cieszyła się coraz większym zainteresowaniem. Aby zwiększyć ruch turystyczny dokonano wielu inwestycji, oferowano też różnego rodzaju usługi. Od 1868 roku część trasy można było zwiedzać kolejką konną. Organizowano dla gości różne pokazy, jak np. diabelską jazdę, czyli zjazd górników na linie. Urządzano przejażdżki łodzią po solankowym jeziorze, były pokazy sztucznych ogni, przygrywała orkiestra górnicza, a drogę oświetlały płonące pochodnie.
19
W 1774 roku wprowadzono księgi pamiątkowe, do których wpisywali się zwiedzający. Księgi te zachowały się do dziś i stanowią cenne źródło historyczne. Pod koniec XVIII wieku liczba odwiedzających kopalnię wynosiła kilkadziesiąt osób miesięcznie, a na początku wieku XX było to już nawet sto tysięcy tygodniowo. Kopalnię zwiedzali zamożni kupcy i urzędnicy wysokiego szczebla, magnaci świeccy i duchowni, członkowie rodów arystokratycznych i królewskich.
20
Kopalnia w Wieliczce posiadała wówczas także znaczenie symboliczne dla Polaków przybywających tam z innych zaborów. Odwiedzano ją "ku pokrzepieniu serc", gdyż była symbolem i pomnikiem dawnej świetności Rzeczypospolitej. Wizyta w Wieliczce była rodzajem manifestacji politycznej, aktem patriotyzmu i świadectwem przywiązania do wartości narodowych.
21
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, kopalnia w Wieliczce przeszła znów pod polski zarząd. Symbolicznie zmieniono wówczas nazwy szybów i wyrobisk, np. Szyb cesarzowej Elżbiety przemianowano na Szyb św. Kingi.
22
W okresie międzywojennym kopalnia prosperowała znakomicie, prowadzono jej dalszy rozwoj i rozbudowę nie tylko jako zakładu produkcyjnego, ale też jako ośrodka turystycznego i leczniczego. Wydobycie sięgało 203 tys. ton soli rocznie, a liczba turystów zwiedzających kopalnię w całym okresie międzywojennym była na poziomie 120 tys. osób. "Pod ziemią" organizowano okolicznościowe imprezy: zjazdy, zloty, jubileusze. Zapraszano tam też ważnych gości: naukowców, dyplomatów, polityków najwyższego szczebla. Krótko przed wybuchem II wojny światowej opracowano też metodę ługowania, czyli uzyskiwania solanki przez rozpuszczanie skał solnych wodą - do metody tej powrócono po wojnie.
23
Po zakończeniu wojny, w latach 40. i 50. prowadzono bardzo wzmożone wydobycie soli w kopalni, nie zwracając uwagi na jej modernizację, czy zabezpieczenia. Produkcja stale rosła, aby w latach 70. osiągnąć maksymalny poziom. Coraz bardziej istotny stawał się wtedy ruch turystyczny i kulturalne znaczenie tego obiektu. Pojawiła się świadomość konieczności zachowania kopalni dla kolejnych pokoleń.
24
W 1976 roku kopalnia została wpisana do krajowego rejestru zabytków, a dwa lata później na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Od 1994 roku jest także pomnikiem historii Polski, a w plebiscycie "Rzeczpospolitej" w 2007 roku została uznana za jeden z siedmiu cudów Polski.
25
Ostatecznie kopalnia rozrosła się do IX poziomów, a maksymalna jej głębokość wynosi 327 m. W 1964 roku całkowicie zakończono w Wieliczce wydobycie soli kamiennej, na rzecz przemysłowej produkcji soli warzonej metodą mokrej eksploatacji, którą w 1996 roku definitywnie zakończono.
26
Produkcja w kopalni "Wieliczka" zakończyła się definitywnie, ale nie oznacz to, że nie pracują w niej górnicy. Kilkuset górników codziennie dba o to, by kopalnia była miejscem bezpiecznym i przetrwała w jak najlepszym stanie dla przyszłych pokoleń. Ich zadaniem jest zabezpieczanie zabytkowych rejonów, wypełnianie tzw. pustek poeksploatacyjnych w niezabytkowych częściach kopalni, zabezpiecznanie wycieków słodkiej wody.
27
Kopalnia soli "Wieliczka" stała się sławną na całym świecie atrakcją turystyczną i uzdrowiskową. Należy do najliczniej na świecie odwiedzanych podziemnych atrakcji turystycznych i podobnie, jak to było na przestrzeni dziejów jest miejscem, do którego zapraszani są ważni politycy, koronowane głowy, członkowie rodzin królewskich, przywódcy państw, artyści, naukowcy, i autorytety różnych dziedzin. Każego roku solne podziemia Wieliczki odwiedza blisko 2 mln ludzi z całego świata.
28
Kopalnię cechuje unikatowy mikroklimat, na który składa się, obok dużej wilgotności i zawartości chlorku sodu, stała temperatura (około 14-16 stopni C), ciśnienie, jonizacja i wysoka zawartość w powietrzu potasu, magnezu i wapnia. Warunki te sprzyjają turnusom rehabilitacyjnym dla osób ze schorzeniami górnych dróg oddechowych, prowadzonym na głębokości 135 m, w komorze Jezioro Wessel.
29
Na przełomie XVIII i XIX wieku w kopalni powstała Podziemna Trasa Turystyczna. Trasa o długości około 3 km składa się z 20 komór, położonych na głębokościach od 64 do 135 m. Na trasie trzeba pokonać około 800 schodów, a zwiedzanie trwa około 2-3 godziny.
30
Najstarszą z zachowanych podziemnych kaplic jest Kaplica św. Antoniego. Została ona poświęcona w 1698 roku, a wykonano ją w stylu barokowym.
31
Jedną z największych atrakcji wielickiej kopalni jest Kaplica św. Kingi. Sól kamienną w Wieliczce zaczęto wydobywać z końcem XIII wieku, kiedy to w Krakowie panował książę Bolesław Wstydliwy i jego żona święta Kinga. Legenda głosi, że zanim Kinga przybyła z Węgier do Krakowa, chciała podarować nowej ojczyźnie wyjątkowy prezent. Dowiedziała się, że w Polsce nie wydobywa się soli, dlatego poprosiła swojego ojca, króla Belę IV o jedną z węgierskich kopalń soli. Król spełnił prośbę córki i w Wieliczce zaczęto wydobywać sól. W kaplicy, która jest w istocie podziemną świątynią, znajdują się relikwie św. Kingi. Posadzka kaplicy wyrzeźbiona jest w jednolitej solnej bryle, a żyrandole wykonane są z solnych kryształów. W kaplicy odbywają się pasterki, czy msze święte z okazji imienin patronki św. Kingi oraz św. Barbary. Kaplica posiada znakomitą akustykę, dlatego odbywają się w niej koncerty muzyczne.
32
Jednym z pierwszych gości kopalni był Johann Wolfgang Goethe - jego solna figura znajduje się u wejścia do Komory Weimar, nazwanej tak na cześć miejsca zamieszkania najwybitniejszego przedstawiciela literatury niemieckiej. Wewnątrz komory znajduje się figura Skarbnika - dobrego ducha kopalni, który ostrzegał górników przed niebezpieczeństwem.
33
W 2000 roku w kopalni utworzono rezerwat przyrody Groty Kryształowe - pierwszy w Polsce rezerwat podziemny. Zajmuje on powierzchnię 1,04 ha, zaś jego nadziemna otulina liczy 2,065 ha. Utworzono go w obrębie naturalnych pustek podziemnych: Groty Kryształowej Dolnej i Górnej, na głębokości 70-114 m. Ochronie podlega unikatowe nagromadzenie kryształów halitu (minerał z gromady halogenków, którego głównym składnikiem jest NaCl) o znacznych rozmiarach oraz formy krasu solnego (rozpuszczanie skał przez wody powierzchniowe i podziemne). Rezerwat nie jest udostępniony do masowego zwiedzania ze względu na ryzyko szkodliwych zmian mikroklimatu, co może skutkować korozją kryształów.
34
Wyrobiska kopalni były plenerem zdjęciowym filmu Juliusza Machulskiego "Seksmisja".
35
W kopalni "Wieliczka" oprócz trasy turystycznej istnieje podziemna ekspozycja Muzeum Żup Krakowskich. Usytuowana jest na III poziomie na głębokości 135 m. Zbiory zebrane są w 14 komorach i przedstawiają losy kopalni, narzędzia i urządzenia służące do wydobycia i transportu soli, a także historię miasta Wieliczka.
