Ciekawostki o kopalni soli "Wieliczka"

Usytuowana jest w zachodniej części podkarpackich złóż solnych, których wiek oceniono na 14 mln lat. Złoża te powstały w miocenie, gdy zanikała Paratetyda (Morze Sarmackie) - nieistniejące morze w Europie środkowej i południowo-wschodniej sięgające wgłąb Azji Środkowej, które wyodrębniło się na skutek zmniejszajacego się połączenia z południową resztką Tetydy (Morzem Śródziemnym).

Gorący klimat i stale obniżające się dno, będące efektem powstawania Karpat, spowodowały wzmożoną sedymentację (gromadzenie osadów). Do głębi spływała najgęstsza solanka i tam zaczęła wytrącać się sól. Czas sedymentacji trwał 15-20 tysięcy lat. W południowej części Paratetydy doszło do uformowania się złoża bryłowego (zubrowego, od nazwiska geologa Rudolfa Zubera, który jako pierwszy sklasyfikował tę skałę osadową skaładającą się głównie z chlorku sodu), a w części północnej i środkowej powstało złoże pokładowe (warstwowe). Złoża te nasunęły się na siebie (bryłowe na pokładowe) podczas ostatnich ruchów górotwórczych Karpat.

Początki eksploatacji złoża sięgają epoki środkowego neolitu (3 tys. lat p.n.e.). Nasi przodkowie już w okresie prehistorycznym tworzyli instalacje służące do odparowywania solanki, co dokumentują liczne znaleziska archeologiczne. Ustawiali oni na wielkich paleniskach kilka, a później kilkanaście naczyń glinianych o wydłużonym kształcie, które zawierały roztwór naturalnie nasycony. W wyniku podgrzewania osiągano najpierw gęsty roztwór, a następnie zestaloną masę o dużej zawartości soli jadalnej.

Eksploatacja taka trwała 3-4 tys. lat, do czasu ustania naturalnych wypływów solanki na powierzchnię.

Pierwsze studnie drążono w leżącej nieopodal Wieliczki - Bochni. Wkrótce okazało się, że płytko zalegające złoża znajdują się również w Wieliczce. Zamiast studni pojawiły się szyby - pionowe drogi komunikacji z poziomymi wyrobiskami i chodnikami. Tak powstała pierwsza kopalnia soli.

Żupa to w dawnej Polsce określenie kopalni soli, która zwykle była w posiadaniu książąt lub królów. Warzelnia zaś, to zakład przemysłowy produkujący sól warzoną.
Żupy krakowskie zarządzane były przez żupnika (w polskim górnictwie solnym urzędnik zarządzający rejonem górniczym w imieniu właściciela) mianowanego przez króla. Pierwszym żupnikiem został w 1333 roku Francuz, Wojciech Porinus. Przedsiębiorstwo działało blisko 500 lat, do I rozbioru Polski w 1772 roku.

W żupie w Wieliczce pracowało wtedy około 2 tys. górników, a wydobycie przekraczało 30 tys. ton soli na rok.

Po I rozbiorze Polski uległa podziałowi na dwie oddzielne kopalnie soli: w Wieliczce i w Bochni.

Muzeum powstało z inicjatywy profesora szkoły średniej w Wieliczce, Alfonsa Długosza i mieści się w nieczynnej części jednej z najstarszych na świecie kopalni soli kamiennej. Prezentuje historię górnictwa soli, rozwój techniki kopalnianej, dzieje przemysłu solnego i historię miasta Wieliczka. Zbiory muzeum liczą około 20 tys. eksponatów. Muzeum wraz z całą kopalnią zostało wpisane w 1978 roku przez UNESCO na pierwszą Międzynarodową Listę Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego. Muzeum prezentuje dwie ekspozycje: podziemną i na powierzchni.

Oferowano tam proste zabiegi chirurgiczne, pomoc ofiarom wypadków, a także pomoc wdowom i sierotom po górnikach. W 1363 roku król Kazimierz III Wielki ufundował przy kopalni szpital prowadzony przez zakon św. Ducha. W 1697 roku posadę kopalnianego chirurga po raz pierwszy w Polsce objęła kobieta - Magdalena Bendzisławska.

Była żoną cyrulika w kopalni w Wieliczce, Walentego Bendzisławskiego. Po jego śmierci przejęła zakład, co wówczs było często spotykane. Nie zatrudniła żadnego czeladnika tylko sama przejęła obowiązki męża na mocy dyplomu królewskiego Augusta II Mocnego z 6 października 1697 roku. W 2012 roku w kopalni "Wieliczka" odsłonieto tablicę upamietniająca Magdalenę Bendzisławską.

Kopalnia była już wówczas sławna, a do podziemi schodzili po schodach pierwsi zwiedzający. Pierwszym znanym turystą był Mikołaj Kopernik, który był w kopalni prawdopodobnie w 1493 roku. Wydarzenie to upamiętniono nazwaniem jego imieniem jednej komory, w której współcześnie ustawiono monumentalną solną figurę astronoma.

Z sezonowego czasu pracy (sól wydobywano tylko w tych miesiącach, w których nie prowadzono robót rolniczych) przeszła na całoroczny rytm. Rozwoj wymagał też zatrudnienia coraz wiekszej liczby specjalistów różnych dziedzin, m.in. geometrów, których zadaniem było dokonywanie szczegółowych pomiarów. Powstały wówczas pierwsze mapy podziemi.

Marcin German był autorem pierwszych zachowanych map z lat 30. XVII wieku, a Jan Gotfryd Borlach, oprócz tego, że tworzył mapy, zasłynął jako jeden z najlepszych zarządców przedsiębiorstwa.

Oprócz wydobycia, dużą ilość soli pozyskiwano również w warzelniach na powierzchni. W związku z dużym zapotrzebowaniem na opał, w okolicach Krakowa wystąpił deficyt drewna opałowego. Zaczęto sprowadzać drewno, ale było to zbyt uciążliwe, dlatego wywożono solankę nawet do bardzo odległych miejsc, jak np. Toruń, aby tam przerabiać ją na sól. Brak drewna na miejscu utrudniał też pracę górnikom, którzy nie mogli wznosić drewnianych zabezpieczeń podziemnych wyrobisk. Dlatego w 1724 roku zrezygnowano z warzenia soli poświęcając się jedynie wydobyciu.

Każdy taki chętny musiał uzyskać osobiste królewskie zezwolenie. Wieliczka stała się popularna w literaturze europejskiej, a relacje wybitnych naukowców, podróżników i dyplomatów przedstawiały kopalnię jako miejsce wyjątkowe i ważne.

Kopalnia stanowiła wówczas największy zakład produkcyjny w Galicji i jednocześnie w całej monarchii. Nowi gospodarze dbali o nią, przykładali dużą wagę do zabezpieczeń, stanu technicznego sprzętu i wyposażenia. Rozpoczęto wydobycie przy użyciu prochu strzelniczego, zbudowano podziemną linię kolejową, uruchomiono parową maszynę wyciągową i przyzakładową elektrownię. Powrócono też do warzenia soli w nowoczesnym zakładzie warzelniczym.

Aby zwiększyć ruch turystyczny dokonano wielu inwestycji, oferowano też różnego rodzaju usługi. Od 1868 roku część trasy można było zwiedzać kolejką konną. Organizowano dla gości różne pokazy, jak np. diabelską jazdę, czyli zjazd górników na linie. Urządzano przejażdżki łodzią po solankowym jeziorze, były pokazy sztucznych ogni, przygrywała orkiestra górnicza, a drogę oświetlały płonące pochodnie.

Księgi te zachowały się do dziś i stanowią cenne źródło historyczne. Pod koniec XVIII wieku liczba odwiedzających kopalnię wynosiła kilkadziesiąt osób miesięcznie, a na początku wieku XX było to już nawet sto tysięcy tygodniowo. Kopalnię zwiedzali zamożni kupcy i urzędnicy wysokiego szczebla, magnaci świeccy i duchowni, członkowie rodów arystokratycznych i królewskich.

Odwiedzano ją "ku pokrzepieniu serc", gdyż była symbolem i pomnikiem dawnej świetności Rzeczypospolitej. Wizyta w Wieliczce była rodzajem manifestacji politycznej, aktem patriotyzmu i świadectwem przywiązania do wartości narodowych.

Symbolicznie zmieniono wówczas nazwy szybów i wyrobisk, np. Szyb cesarzowej Elżbiety przemianowano na Szyb św. Kingi.

Wydobycie sięgało 203 tys. ton soli rocznie, a liczba turystów zwiedzających kopalnię w całym okresie międzywojennym była na poziomie 120 tys. osób. "Pod ziemią" organizowano okolicznościowe imprezy: zjazdy, zloty, jubileusze. Zapraszano tam też ważnych gości: naukowców, dyplomatów, polityków najwyższego szczebla. Krótko przed wybuchem II wojny światowej opracowano też metodę ługowania, czyli uzyskiwania solanki przez rozpuszczanie skał solnych wodą - do metody tej powrócono po wojnie.

Produkcja stale rosła, aby w latach 70. osiągnąć maksymalny poziom. Coraz bardziej istotny stawał się wtedy ruch turystyczny i kulturalne znaczenie tego obiektu. Pojawiła się świadomość konieczności zachowania kopalni dla kolejnych pokoleń.

Od 1994 roku jest także pomnikiem historii Polski, a w plebiscycie "Rzeczpospolitej" w 2007 roku została uznana za jeden z siedmiu cudów Polski.

W 1964 roku całkowicie zakończono w Wieliczce wydobycie soli kamiennej, na rzecz przemysłowej produkcji soli warzonej metodą mokrej eksploatacji, którą w 1996 roku definitywnie zakończono.

Kilkuset górników codziennie dba o to, by kopalnia była miejscem bezpiecznym i przetrwała w jak najlepszym stanie dla przyszłych pokoleń. Ich zadaniem jest zabezpieczanie zabytkowych rejonów, wypełnianie tzw. pustek poeksploatacyjnych w niezabytkowych częściach kopalni, zabezpiecznanie wycieków słodkiej wody.

Należy do najliczniej na świecie odwiedzanych podziemnych atrakcji turystycznych i podobnie, jak to było na przestrzeni dziejów jest miejscem, do którego zapraszani są ważni politycy, koronowane głowy, członkowie rodzin królewskich, przywódcy państw, artyści, naukowcy, i autorytety różnych dziedzin. Każego roku solne podziemia Wieliczki odwiedza blisko 2 mln ludzi z całego świata.

Warunki te sprzyjają turnusom rehabilitacyjnym dla osób ze schorzeniami górnych dróg oddechowych, prowadzonym na głębokości 135 m, w komorze Jezioro Wessel.

Trasa o długości około 3 km składa się z 20 komór, położonych na głębokościach od 64 do 135 m. Na trasie trzeba pokonać około 800 schodów, a zwiedzanie trwa około 2-3 godziny.

Została ona poświęcona w 1698 roku, a wykonano ją w stylu barokowym.

Sól kamienną w Wieliczce zaczęto wydobywać z końcem XIII wieku, kiedy to w Krakowie panował książę Bolesław Wstydliwy i jego żona święta Kinga. Legenda głosi, że zanim Kinga przybyła z Węgier do Krakowa, chciała podarować nowej ojczyźnie wyjątkowy prezent. Dowiedziała się, że w Polsce nie wydobywa się soli, dlatego poprosiła swojego ojca, króla Belę IV o jedną z węgierskich kopalń soli. Król spełnił prośbę córki i w Wieliczce zaczęto wydobywać sól. W kaplicy, która jest w istocie podziemną świątynią, znajdują się relikwie św. Kingi. Posadzka kaplicy wyrzeźbiona jest w jednolitej solnej bryle, a żyrandole wykonane są z solnych kryształów. W kaplicy odbywają się pasterki, czy msze święte z okazji imienin patronki św. Kingi oraz św. Barbary. Kaplica posiada znakomitą akustykę, dlatego odbywają się w niej koncerty muzyczne.

Wewnątrz komory znajduje się figura Skarbnika - dobrego ducha kopalni, który ostrzegał górników przed niebezpieczeństwem.

Zajmuje on powierzchnię 1,04 ha, zaś jego nadziemna otulina liczy 2,065 ha. Utworzono go w obrębie naturalnych pustek podziemnych: Groty Kryształowej Dolnej i Górnej, na głębokości 70-114 m. Ochronie podlega unikatowe nagromadzenie kryształów halitu (minerał z gromady halogenków, którego głównym składnikiem jest NaCl) o znacznych rozmiarach oraz formy krasu solnego (rozpuszczanie skał przez wody powierzchniowe i podziemne). Rezerwat nie jest udostępniony do masowego zwiedzania ze względu na ryzyko szkodliwych zmian mikroklimatu, co może skutkować korozją kryształów.

Usytuowana jest na III poziomie na głębokości 135 m. Zbiory zebrane są w 14 komorach i przedstawiają losy kopalni, narzędzia i urządzenia służące do wydobycia i transportu soli, a także historię miasta Wieliczka.