Historia
Ciekawostki o cywilizacji Majów
Wysoko rozwinięta cywilizacja mezoamerykańska
Cywilizacja Majów przez wieki budowała swoją potęgę na rozległym terytorium południowo-wschodniego Meksyku i północnej części Ameryki Środkowej. Była cywilizacją wysoce rozwiniętą, znaną z najbardziej wyrafinowanego systemu pisma, ze swojej sztuki, architektury, matematyki, astronomii i kalendarza, który był o wiele dokładniejszy niż ówczesny kalendarz rzymski.
Majów nazywano Grekami Nowego Świata, gdyż budując swoją cywilizację, wywierali ogromny wpływ na rozwój całej Mezoameryki.
1
Cywilizacja Majów rozwinęła się w mezoamerykańskim obszarze kulturowym. Rozwinęła się ona na obszarze obejmującym dziś południowo-wschodni Meksyk, cała Gwatemalę i Belize oraz zachodnie części Hondurasu i Salwadoru.
Obszar ten to północne niziny półwyspu Jukatan i wyżyny Sierra Madre, meksykański stan Chiapas, południowa Gwatemala, Salwador i południowe niziny przybrzeżne Pacyfiku.
2
Mezoameryka była jedną z sześciu kolebek cywilizacji na świecie. Obszar ten dał początek złożonemu społeczeństwu, rolnictwu, miastom, monumentalnej architekturze, pismu i systemom kalendarzowym. Ludy mezoamerykańskie szczyciły się też wiedzą astronomiczną i matematyczną, a także kosmiczną wizją świata.
Postrzegali oni świat jako podzielony na cztery działy zgodne z kierunkami kardynalnymi, każdy z innymi atrybutami, oraz podzielony jeszcze na trzy działy: królestwo niebieskie, ziemię i świat podziemny.
3
Terytorium Majów obejmowało jedną trzecią Mezoameryki. Majowie byli zaangażowani w dynamiczne relacje z sąsiednimi kulturami, które obejmowały Olmeków, Mixteków,Teotihuacan, Azteków i in.
4
Historia cywilizacji Majów podzielona jest na trzy główne okresy: przedklasyczny, klasyczny i postklasyczny. Były one poprzedzone okresem archaicznym, w którym pojawiły się pierwsze osiedlone wsie i wczesny rozwój rolnictwa.
5
W okresie przedklasycznym (2000 p.n.e -250 n.e.) Majowie rozwinęli swoja pierwszą cywilizację. Okres ten na początku charakteryzował się osadnictwem osiadłym oraz wprowadzeniem figurek z ceramiki i wypalanej gliny. Majowie uprawiali już wówczas kukurydzę, fasolę, dynię i papryczki chili.
W późniejszym okresie małe wioski zaczęły rozrastać się, tworząc miasta (Nakbe w Gwatemali jest najwcześniejszym dobrze udokumentowanym miastem Majów, które datuje się na 750 r p.n.e.).
W późnym okresie preklasycznym miasto El Mirador rozrosło się do około 16 km2. Miasta Takalik Abaj i Chocola były dwoma najważniejszymi miastami na równinie przybrzeżnej Pacyfiku, a Kochmen stało się ważnym miejscem w północnym Jukatanie.
6
Rozkwit kultury Majów okresu preklasycznego załamał się w I wieku naszej ery. Wiele wielkich miast Majów tej epoki zostało opuszczonych nie wiadoma z jakiej przyczyny.
7
Okres klasyczny (około 250 -900 A.D.) był szczytem wielkiego budownictwa i urbanistyki, monumentalnych inskrypcji oraz rozwoju intelektualnego i artystycznego Majów. Okres ten porównywalny jest z do renesansowych Włoch lub klasycznej Grecji. Powstało wtedy wiele miast-państw zaangażowanych w złożoną sieć sojuszy i wrogości.
Największe miasta liczyły od 50 do 120 tys. mieszkańców i były połączone z sieciami filii. Miasta Majów w tym okresie znajdowały się pod wpływem wielkiej metropolii w odległej Dolinie Meksyku - Teotihuacan.
8
Na półwyspie Jukatan znajduje się miasto Coba, które było najważniejszą stolicą Majów. Miejsce to jest ogniwem największej sieci kamiennych grobli starożytnego świata Majów i zawiera wiele grawerowanych i rzeźbionych stel, które dokumentują ceremonialne życie i ważne wydarzenia z okresu późnego klasycznego.
Od centralnego miejsca rozchodzi się szereg dróg wzniesionych z kamienia i tynku, tzw. białe drogi. Najdłuższa z nich biegnie ponad 100 km na zachód do miejsca Yaxuna.
Tam znajduje się grupa wielkich piramid świątynnych znanych jako Nohoch Mul, z których najwyższa, Ixmoja ma około 42 metry wysokości.
Ixmoja jest jedną z najwyższych piramid na półwyspie Jukatan, przewyższa ją Calakmulna mająca 45 metry wysokości.
9
W szczytowym okresie rozwoju cywilizacji Coba liczyło około 50 tys. mieszkańców, a obszar zabudowany rozciąga się na około 80 km. Miasto pozostało ważnym miejscem w epoce postklasycznej, budowano w nim nowe świątynie, a stare utrzymywano co najmniej do XIV wieku, być może nawet do przybycia Hiszpanów.
10
W IX wieku nastąpił upadek Majów okresu klasycznego - jest to jedna z największych niewyjaśnionych zagadek archeologii. Ośrodki miejskie nizin południowych, m.in. Palenque, Copan, Tikal i Calkmul zostały opuszczone. Nie oznaczało to końca cywilizacji Majów, a jedynie odejście z tego terenu jako centrum władzy.
Zaczął rozwijać się północny Jukatan i w okresie postklasycznym państwo Chichen Itza zbudowało imperium, które zjednoczyło znaczną część regionu Majów. Rozkwitły takie ośrodki jak Mayapan i Uxmal (jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych kultury Majów, obok Palenque, Chichen Itza i Calakmul w Meksyku, Caracol i Xunantunich w Belize oraz Tikal w Gwatemali).
11
W porównaniu z okresem klasycznym, okres postklasyczny charakteryzował się znacznie niższym poziomem zaawansowania w sztuce, architekturze i astronomii. Zaprzestano m.in rzeźbienia steli, zapisów kalendarzowych w Długiej Rachubie (kalendarz, który wraz z rytualnym kalendarzem tzolkin i świeckim haab tworzył zsynchronizowany kalendarz Majów) oraz inskrypcji dynastycznych.
Nadal używano pisma hieroglificznego i tworzono kodeksy (księgi harmonijkowe) - sztuka ta przetrwała na Jukatanie aż do najazdu Hiszpanów.
12
Około 987 roku na Jukatanie pojawili się Toltekowie, którzy przybyli tam z centralnych wyżyn Meksyku. Toltekowie byli mało znaną prekolumbijską kulturą, wiązaną zwykle z miastem Tula z X wieku. Traktowani byli jak odrębna grupa etniczna środkowoamerykańskich Indian. Często, zwłaszcza obecnie, traktuje się Tolteków jako grupę różnych antycznych społeczności i kultur, poprzedzających cywilizację Azteków.
Przewodził im Kukulkan, który w kulturze Majów był odpowiednikiem azteckiego boga Quetzalcoatla. Jako bóg i władca czterech żywiołów: ziemi, wiatru, wody i ognia, reprezentowanych przez swoje atrybuty: kukurydzę, sępa, rybę i jaszczurkę, uznawany był także za bóstwo odrodzenia i zmartwychwstania.
W kulturze Tolteków był on bóstwem, założycielem cywilizacji, twórcą medycyny i pierwszego systemu kalendarzowego, nauczycielem rolnictwa i rybołówstwa.
Kukulkanowi poświęcona jest świątynia-piramida El Castillo w starożytnym mieście Majów, Chichen Itza.
13
Toltekowie osiedlili się w Chichen Itza. Dość szybko Chichen Itza uzyskało hegemonię nad całym Jukatanem. Miasto stało się centrum pielgrzymek do świętej studni (cenote), poświęconej bogu deszczu.
Pod wpływem Tolteków, którzy mieli duży wpływ na kulturę i sztukę Majów, wytworzył się nowy styl -kultura Majów-Tolteków.
Miasto zostało opuszczone przez Tolteków w 1221 roku.
14
Po opuszczeniu Chichen Itza przez Tolteków, pojawili się tam zmeksykanizowani Majowie Putun - Itza. Zasiedlili oni opuszczone miasto w latach 1224-1244, dzięki czemu odnowione miasto zyskało swoją ostateczną nazwę. Toltekowie założyli wielkie miasto Mayapan, które uzyskało hegemonie utrzymującą się na Jukatanie ponad dwa i pół wieku.
Władca tego miasta zdobył i splądrował Chichen Itza i wypędził z niego ostatniego władcę.
15
Pojawienie się hiszpańskich konkwistadorów w Mezoameryce było dla Majów, jak i dla większości Indian zamieszkujących ten rejon, początkiem końca ich kultury, a także niejednokrotnie wiązało się z ich biologiczną zagładą. Mezoamerykańscy Indianie zetknęli się wówczas z wieloma nieznanymi im europejskimi chorobami, które stały się dla nich zabójcze.
W 1517 roku wybrzeża Jukatanu spenetrował Francisco Hernandez de Cordoba. Wtedy Hiszpanie po raz pierwszy zetknęli się z monumentalną architekturą Majów.
Podbojowi hiszpańskiemu towarzyszyła zagłada rdzennej kultury Majów. Narzucono im nowe ramy administracyjne, religię, częściowo język. Wszystkie pisma Majów utrwalone na drewnie, skórze, papierze zostały celowo zniszczone, często spalone na stosie, głównie przez księży katolickich.
16
Podstawą gospodarki Majów było rolnictwo. Wykorzystywano w nim technikę wypaleniskową, na terenach podmokłych tworzono sztuczne wyspy, a na terenach górzystych budowano tarasy ze wzmocnionymi skarpami. Uprawiano przede wszystkim kukurydzę, bób, fasolę, dynie, słodkie ziemniaki, papryczkę chili, bawełnę, tytoń, papaje, awokado, drzewo chlebowe.
Majowie hodowali indyki, kaczki, gołębie i psy. Hodowali też miejscowe gatunki pszczół bez żądłowych, które dostarczały im miód.
Pożywienie zdobywali również poprzez myślistwo, zbieractwo i rybołówstwo.
17
Choć Majowie znali metale (złoto i miedź), używali ich tylko do wyrobu ozdób. Ich cywilizacja należała do epoki kamiennej. Narzędzia wytwarzali z drewna, kości, rogu, muszli morskich, ale przede wszystkim z kamienia - krzemienia i obsydianu.
Produkowali ceramikę, która wytwarzali ręcznie. Była ona bogato zdobiona kolorami. Do przybycia Hiszpanów nie zbudowali koła garncarskiego.
Zajmowali się też tkactwem, wykorzystując bawełnę. Używali też włókien agawy - sizal. Stroje ceremonialne natomiast szyte były ze skór zwierząt, np. jaguara, a także z trzciny, liści palmowych. Dekorowano je piórami ptaków, muszlami, elementami z jadeitu czy drewna.
18
Majowie zajmowali się także handlem, zarówno lądowym , jak i morskim. Zdobywali w ten sposób produkty, których w danym rejonie nie było, ale także eksportowali towary do innych ośrodków. Przedmiotem handlu była sól, jadeit, złoto, miedź, obsydian, bazalt, granit, krzemień.
Towarami luksusowymi były muszle ślimaków z rodzaju Spondylus, jadeit, pióra kwazela herbowego (ptaka, który odgrywał znaczącą rolę w wierzeniach ludów Mezoameryki) czy kolce płaszczek (używano ich w rytualnym upuszczaniu krwi). Towary te poszukiwane były przez elity społeczności Majów.
Handel odbywał się przy pomocy tragarzy, czy przy użyciu łodzi. Majowie nie znali transportu kołowego, nie posiadali też żadnych udomowionych zwierząt jucznych.
19
Nie wiele wiadomo na temat struktury społecznej Majów, dostępne, dzięki inskrypcjom hieroglificznym, są jedynie informacje dotyczące życia elit Na czele każdego miasta-państwa Majów stał król, tytułowany najwyższym władcą (tytułem tym obdarzali też króla Hiszpanii w okresie kolonialnym). Król pełnił też funkcje religijne, a jego osoba otaczana była boskim kultem (brak jest dowodów na istnienie kapłanów w okresie klasycznym, pojawili się dopiero w epoce postklasycznej)).
Istniała też kasta skrybów, na czele której stał "ten od świętych ksiąg". Sprawowali oni nadzór nad kalendarzami i obserwacjami astronomicznymi.
Ważną rolę pełnili też malarze, rzeźbiarze i artyści w ogóle.
20
Majowie tworzyli społeczeństwo patriarchalne. Wszystkie ważne funkcje w państwie zarezerwowane były dla mężczyzn. W epoce klasycznej kobiety dopuszczane były do sztuki i nauki.
21
Jednym z wybitnych osiągnięć Majów jest pismo. Było ono najbardziej wyrafinowanym i wysoko rozwiniętym systemem pisania, spośród kilkunastu systemów, które powstały w Mezoameryce.
Najwcześniejsze inskrypcje pochodzą z 300-200 p.n.e. z dorzecza Peten. Pismo Majów, często nazywane hieroglifami, jest systemem pisma logosylabicznego, łączącym sylabę znaków fonetycznych z logogramem reprezentującym całe słowa.
Pismo Majów było używane aż do przybycia Europejczyków, a jego użycie osiągnęło szczyt w okresie klasycznym. Kościół katolicki i urzędnicy kolonialni, w szczególności biskup Diego de Landa, zniszczyli teksty Majów, a wraz z nimi wiedzę o piśmie.
Zachowały się trzy książki prekolumbijskie datowane na okres postklasyczny: Kodeks Madrycki, Kodeks Drezdeński i Kodeks Paryski. Odzyskano ponad 10 tys. pojedynczych tekstów, głównie wyrytych na pomnikach kamiennych, nadprożach, stelach i ceramice.
22
Majowie tworzyli również teksty malowane na papierze wytwarzanym z przetworzonej kory drzewnej (amatl), używanej do produkcji kodeksów. Odszyfrowanie tych tekstów było długim procesem. Niektóre elementy zostały po raz pierwszy odszyfrowane pod koniec XIX i na początku XX wieku. Głównie były to fragmenty związane z liczbami, kalendarzem Majów i astronomią. Pod koniec XX wieku uczeni byli w stanie odczytać większość tekstów Majów.
23
Pisano prawdopodobnie pędzlem z końcówką z giętkiego włosia. Klasyczna rzeźba z Copan w Hondurasie przedstawia skrybę z kałamarzem wykonanym z muszli.
24
Skrybowie pochodzili z elity. Zwykli ludzie byli analfabetami, nie wiadomo czy wszyscy członkowie arystokracji potrafili pisać i czytać. Wydaje się, że niektóre kobiety potrafiły pisać, ponieważ w sztuce Majów są przedstawienia kobiet-skrybów.
Prawdopodobnie istniały szkoły skrybów, w których uczono pisać arystokrację. Chociaż niewiele wiadomo na temat skrybów, niektórzy z nich podpisywali swoje prace, zarówno na ceramice, jak i na rzeźbie kamiennej. Ośmiu rzeźbiarzy podpisało jedną stelę w Piedras Negras.
25
Podobnie jak inne cywilizacje mezoamerykańskie, Majowie używali w matematyce systemu o podstawie 20. System liczenia kresek i kropek, który jest podstawą cyfr Majów, używany był w Mezoameryce do 1000 r p.n.e. Majowie przejęli go i dodali symbol zerowy - wynaleźli koncepcję zera prawdopodobnie jako pierwsi na świecie.
Początkowo zero służyło jako symbol zastępczy, wskazujący na brak określonej liczby kalendarzowej. Później przekształciło się w cyfrę, która była wykorzystywana do wykonywania obliczeń.
Była używana w tekstach hieroglificznych przez ponad tysiąc lat, aż system pisma został wygaszony przez Hiszpanów.
26
Podstawowy system liczbowy składa się z kropki reprezentującej jeden i paska reprezentującego pięć. Zero zaznaczane było rysunkiem przypominającym półotwarte oko, skorupę ślimaka lub muszlę. Cyfry od 0 do 19 Majowie umieszczali w odpowiednich rzędach wielkości. Zapisu dokonywali w kierunku pionowym z góry na dół. Jednostki wyższych rzędów znajdowały się na górze, a niższych na dole.
Największą liczbą, jaką można zapisać w systemie Majów jest 460 800 000 039.
27
Majowie prowadzili precyzyjne obserwacje astronomiczne. Przewidywali zaćmienia Słońca i Księżyca, wschody i zachody Wenus, wędrówkę konstelacji zodiaku przez pory roku. Obliczyli czas obrotu Księżyca dookoła Ziemi (mierzony w dniach) z dokładnością do trzeciego miejsca po przecinku.
28
Posługiwali się Kalendarzem Majów, który opierał się na sprzężeniu dwóch cykli: rytualnego i słonecznego.
- Cykl rytualny liczył 260 dni (tzolkin) i był on wynikiem sprzężenia cyklu 20-dniowego i cyklu 13-dniowego
- Cykl słoneczny, który liczył 365 dni (haab), podzielony był na 18 okresów po 20 dni i jeden okres pięciodniowy.
29
Drugim sposobem rachuby czasu w obrębie tego kalendarza była tzw. długa rachuba. Za pomocą długiej rachuby liczono dni od pewnej daty zerowej, uznawanej za mityczny początek. Badacze zwykle obliczają ten punkt na 13 sierpnia 3114 roku p.n.e.
30
Religia Majów miała charakter politeistyczny. Według Majów świat składał się z trzech sfer: krainy podziemnej, rządzonej przez panów śmierci, krainy ziemskiej zamieszkałej przez ludzi oraz niebios.
Ziemię wyobrażano sobie jako rozległe pole kukurydzy, prostokątny dom lub ciało żółwia czy krokodyla. Niebo wyobrażano sobie jako dwugłowego stwora, składającego się z 13 poziomów rządzonych przez 13 bogów.
Podziemia (Xibalba) składały się z 9 poziomów rządzonych przez 9 bogów. Axis mundi (idea środka świata) stanowiło kosmiczne drzewo łączące wszystkie sfery.
31
W panteonie Majów było wielu bogów, którzy stale wpływali na ludzkie życie. Głównym bogiem był Itzamna - bóg-stwórca kosmosu i ludzi, użyźniający świat. Był on bogiem związanym z niebem i Słońcem, a także pierwszym kapłanem - wynalazcą ksiąg, pisma, wróżb i wiedzy ezoterycznej.
Innymi ważnymi bogami byli: Kinich Ahau (bóg-słońce), Ix Chel (bogini-księżyc, patronka tkactwa, medycyny i położnictwa), Hun Nol ( bóg kukurydzy, pierwszy ojciec, nadzorca stworzenia), Ek Chuah (jeden z bogów zaświatów), Chac - bóstwo błyskawic, związany z ofiarami z ludzi i wojną.
W okresie postklasycznym pojawił się kult boga Quetzalcoatla.
32
Majowie pozostawili po sobie rozległą spuściznę architektoniczną. Zawiera ona różne formy sztuki i teksty hierglificzne. W miastach wznoszono piramidy schodkowe z sanktuarium umieszczonym na najwyższej platformie. Świątynie Majów malowane były na jaskrawe kolory.
Tworzyli też monumentalne rzeźby w kamieniu, rzeźby w glinie, wolnostojące ołtarze (Chichen Itza), kamienne sarkofagi.
