Ciekawostki o Baruchu Spinozie

Żył w latach 1632-1677.

Rodzice Barucha ( Żydzi sefardyjscy) uciekli z Portugalii, gdzie jako marrani (żydowscy konwertyci podejrzewani o potajemne praktykowanie judaizmu) byli prześladowani.

Był to okres w dziejach, kiedy nietolerancja religijna panująca w Portugalii i Hiszpanii zmusiła mieszkających tam Żydów do ucieczki do innych krajów, głównie Holandii, gdzie panowała względna wolność wyznania.

Jego ojciec był niezbyt zamożnym, ale odnoszącym sukcesy, kupcem. Matka, która była drugą żoną Miguela, zmarła, gdy Boruch miał sześć lat.

Uczęszczał do jesziwy (tradycyjna żydowska szkoła, w której studiuje się literaturę rabiniczną, głównie Talmud i halachę), którą porzucił w wieku siedemnastu lat, nie osiągnąwszy nigdy zaawansowanego studium Tory. 

Prawdopodobne jest (choć nie ma na to dowodów), że uczęszczał do żydowskiej szkoły wyższej, która należała do sefardyjskiej wspólnoty w Amsterdamie. Zdobył tam zawód szlifierza soczewek, czym parał się w życiu.

Szkoła ta wydała jego pierwszą pracę naukową o gramatyce języka hebrajskiego.

Ojcie zmarł w wieku 45 lat. Baruch należycie  dopełnił żydowskiej tradycji recytowania kadiszu (żydowska modlitwa żałobna) przez jedenaście miesięcy.

Po śmierci ojca powstał konflikt między Baruchem a jego siostrą, która zakwestionowała spadek przypadający bratu. Baruch pozwał siostrę do sądu, proces wygrał, po czym przekazał spadek siostrze.

W 1656 roku Baruch zwrócił się do władz miejskich Amsterdamu o uznanie go za sierotę, co pozwoliło mu odziedziczyć majątek  po matce bez zajęcia go przez wierzycieli ojca.

Rodzice zawsze chcieli, aby poświecił się karierze duchowej. Jednak Baruch zaczął wątpić w prawdziwość doktryny religijnej. Poświęcił się filozofii, zapoznając się z głównymi ideami epoki, a zwłaszcza z Kartezjuszem (Rene Descartes, francuski filozof, uważany za przełomową postać w powstaniu współczesnej filozofii i nauki), co doprowadziło go do zerwania z judaizmem.

Znał hebrajski, włoski, francuski, hiszpański, portugalski i łacinę. Łaciny zaczął uczyć się u Franciscusa van den Endena (znany również jako Affinius), flamandzkiego jezuity, radykała politycznego. On prawdopodobnie wprowadził Spinozę do nowoczesnej filozofii, w tym Kartezjusza.

Zamieszkał z van Endenem i zaczął uczyć w jego szkole. Zetknął się wtedy z Kolegiantami (antyklerykalna sekta). Wielu jego przyjaciół należało wówczas do dysydenckich grup chrześcijańskich, które zazwyczaj odrzucały autorytet uznanych kościołów i tradycyjne dogmaty.

Na przełomie lat 50. i 60. XVII wieku powstała grupa określająca się jako Krąg Spinozy, skupiająca nieortodoksyjnych myślicieli. Należeli do niej: Pieter Balling, Jarig Jelles, Lodewijk Meyer, Johannes Bouwmeester i Adriaen Koerbagh.

 Zerwał z dominującymi dogmatami judaizmu. Nie była to decyzja nagła, była ona wynikiem długotrwałej walki wewnętrznej. Ze względu na swoje postępowe poglądy skonfliktował się z ortodoksyjnymi Żydami. Nazwano go heretykiem.

Kiedyś, na schodach synagogi został zaatakowany przez uzbrojonego w nóż napastnika krzyczącego "Heretyk"! Spinozą wstrząsnęło to wydarzenie, przez lata nosił swój podarty podczas ataku płaszcz, jako przypomnienie.

Wydano wobec 23-letniego Spinozy nakaz cherem, czyli całkowitego wykluczenia ze społeczności żydowskiej, nie podając dokładnego powodu tego wydalenia.

Zarzucono mu "ohydną herezję", którą praktykował i nauczał oraz "potworne czyny".

Wypowiadał idee zaprzeczające nieśmiertelności duszy, odrzucał pojęcie opatrznościowego Boga. Twierdził, że Prawo nie zostało dosłownie nadane przez Boga i nie obowiązuje już Żydów.

Zastosowane wobec Spinozy cherem nigdy nie doczekało się skruchy, wobec czego nigdy nie zostało cofnięte.

Po wykluczeniu ze społeczności żydowskiej, już nigdy nie skłonił się ku żadnej religii. Opuścił Amsterdam i zamieszkał najpierw niedaleko Lejdy, w miejscowości Rijnsburg, później przeniósł się do Voorburga w okolicach Hagi.

Swoje rozczarowanie judaizmem wyrażał w traktatach, które pisał. W jednym z nich, traktacie teologiczno-politycznym pisał między innymi, że władze cywilne powinny znieść judaizm, jako szkodliwy dla samych Żydów. Mieszkając jeszcze w Rijsburgu rozpoczął pracę nad "Zasadami filozofii" Kartezjusza oraz nad swoim arcydziełem Etyką. W 1663 roku powrócił na krótko do Amsterdamu, gdzie ukończył i opublikował "Zasady filozofii" Kartezjusza - jedyne dzieło opublikowane za jego życia pod własnym nazwiskiem.

W Voorburgu skupiał się na pracy na Etyką, prowadził też korespondencję z naukowcami, filozofami i teologami całej Europy. Ukończył też i opublikował swój traktat teologiczno-polityczny, w obronie rządu świeckiego i konstytucyjnego oraz w obronie wielkiego pensjonariusza Holandii (najważniejszy po namiestniku urzędnik w Republice Zjednoczonych Prowincji) Johana de Witta przed księciem Orleańskim.

Spinozę odwiedził Gottfried Leibniz (niemiecki matematyk, filozof), ostrzegając go przed niebezpieczeństwem ze strony księcia Orleańskiego. Choć traktat Spinozy opublikowano anonimowo, zwolennicy księcia wiedzieli, że " wykuto go w piekle przez renegata Żyda i diabła i wydano za wiedzą Johana de Witta".

Traktat teologiczno-polityczny został potępiony w 1673 roku przez Synod Kościoła Reformowanego i formalnie zakazany w 1674 roku.

Działalność ta dawała mu skromne dochody. Spinoza angażował się też w ważne badania optyczne tamtych czasów, m.in. współpracował przy obliczeniach przyszłego teleskopu o ogniskowej 12 m, który byłby jednym z największych w ówczesnej Europie.

Spinoza znany był z konstruowania nie tylko soczewek, ale też teleskopów i mikroskopów. Jakość jego soczewek była bardzo chwalona.

Żył tam z niewielkiej emerytury od Johana de Witta i niewielkiej renty od brata zmarłego przyjaciela, Simona de Vries. Pracował na Etyką, napisał dwa eseje naukowe: "O tęczy" i "O obliczaniu szans", rozpoczął też niderlandzkie tłumaczenie Biblii, które później zniszczył.

Zaproponowano mu katedrę filozofii na Uniwersytecie w Heidelbergu, ale odmówił. Obawiał się prawdopodobnie, że mogłoby to w jakiś sposób ograniczyć jego wolność myśli.

Serrarius był radykalnym protestantem, nazywanym "dziekanem dysydenckich teologów milenijnych w Amsterdamie". Angażował się w sprawy Żydów i judaizmu, co doprowadziło go do studiowania Kabały (ezoteryczna metoda i szkoła myślenia w żydowskim mistycyzmie) i Gematrii (praktyka przypisywania wartości liczbowej do nazwy zgodnie z szyfrem alfanumerycznym), a później do wiary w mesjańskie twierdzenia Sabataja Cwi (żydowski mistyk, rabin ze Smyrny, kabalista).

Stał się patronem Spinozy, gdy ten został wykluczony ze społeczności żydowskiej, wysyłał i odbierał listy dla filozofa. Swoje relacje podtrzymywali aż do śmierci Serrariusa w 1669 roku.

Jego główne dzieło filozoficzne, nad którym pracował wiele lat - Etyka, zostało ukończone w 1676 roku. W tym samym roku zdrowie filozofa zaczęło podupadać, prawdopodobnie z powodu choroby płuc.

Jego przedwczesna śmierć była spowodowana prawdopodobnie krzemicą, której nabawił się w wyniku wdychania pyłu szklanego przy szlifowaniu soczewek.

W demokracji dostrzegał państwo idealne, gdzie społeczeństwo stanowi władzę absolutną, jest suwerenem. Uważał demokrację za najbardziej użyteczny ustrój, w którym jednostka działa na rzecz ogółu, a skutkiem tego na swoją.

Twierdził też, że ze wszystkich ustrojów, to w demokracji jednostka może zachować najwięcej wolności, jednocześnie stwarzając możliwości do rozumnego życia. Uważał, że w demokracji ludzie są równi.

Według niego władzę miała wykonywać rada najwyższa, złożona ze znakomitych obywateli, a rząd powinien kierować się interesem publicznym, a nie własnym.

Prawa tego nie może zmienić nawet umowa społeczna.

Potępiał polityczne ambicje kleru. Był zwolennikiem tolerancji religijnej.

Panteizm jest poglądem filozoficznym, w którym Bóg utożsamiany jest ze światem, rozumianym jako całość. Uważał, że Bóg jest złączony z naturą, przez co jest nieskończony, samoistny, wszechmocny, a zatem wszystko co istniej jest Bogiem w dosłownym znaczeniu.

Zgodnie z jego poglądem nic nie istnieje poza Bogiem i wszystko jest Bogiem - przyroda, natura i materia tworzą Boga. Twierdził, że Bóg jest racjonalną siłą, z której wywodził stałość praw natury.

Poglądy Spinozy na temat natury Boga zyskały popularność dopiero w dobie romantyzmu, kiedy jedność Boga i natury stała się bardzo popularnym poglądem.

Dotyczyły one ochrony jednostki przed tyranią, fanatyzmem religijnym i wojnami domowymi. Żyjąc w XVII wieku, kiedy państwa rządzone były przez władców absolutnych, wygłaszał bardzo nowatorskie poglądy wyprzedzające czasy, w których żył.