O tych niezwykłych ptakach mówiono już w XVI wieku. Zachwycali się nimi europejscy żeglarze i kupcy, którym jako pierwszym tubylcy pokazali niezwykle piękne ptasie pióra. Mieszkańcy Archipelagu Malajskiego nazywali te ptaki "manuk dewata" lub "bolong diuata" - ptakami boga. Portugalscy żeglarze mówili o nich ptaki słońca, a mianem rajskich ptaków ochrzcił je prawdopodobnie holenderski podróżnik i historyk Jan van Linschoten, który żeglując w rejonach ich występowania, zachwycił się szybującymi w przestworzach, barwnymi ptakami. Polscy przyrodnicy nazwali je cudowronkami.
1
Cudowronki, ptaki rajskie (Paradisaeidae) to rodzina ptaków z rzędu wróblowatych (Passeriformes).
Wróblowate to największy rząd ptaków, obejmujący około 6200 gatunków, czyli ponad połowę wszystkich występujących dziś gatunków ptaków. Przystosowały się one do życia w większości siedlisk lądowych na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy. Wśród innych ptaków wyróżniają się charakterystyczną budową podniebienia, krtani oraz stóp. Są to z reguły małe lub średnie ptaki o bardzo zróżnicowanych kształtach, ubarwieniu i trybie życia.
2
Cudowronki występują na Molukach (in. Wyspy Korzenne - grupa wysp we wschodniej części Archipelagu Malajskiego, wchodząca w skład Indonezji), Nowej Gwinei i w północno-wschodniej Australii.
Największa ich ilość spotykana jest na Nowej Gwinei, jedynie rodzaj Lycocorax i Semioptera są endemitami Moluków. Dwa gatunki Ptiloris (ozdobnik) są natomiast endemitami Australii. Jeden z nich występuje wyłącznie w Nowej Gwinei, drugi w Nowej Gwinei i Australii. Wiele gatunków cudowronek zajmuje bardzo ograniczone siedliska, np. długoogon większy, występuje tylko w średnich górach Nowej Gwinei (1000-2000 m), a latawiec krasnogrzbiety to endemit indonezyjskich wysp Batanta i Waigeo.
3
Większość gatunków żyje w lasach tropikalnych, lasach mglistych (niski las strefy międzyzwrotnikowej, występujący na obszarach górskich, gdzie stale zachodzi kondensacja pary wodnej), lasach namorzynowych i na bagnach.
Prawie wszystkie zamieszkują drzewa, ale spotkać je można również bliżej podłoża lasu. Fałdowrony, a szczególnie fałdowron czarny, mogą mieszkać zarówno w lasach, jak i na otwartej sawannie. Większość rajskich ptaków żyje w środowisku, w którym obecny jest człowiek.
4
Rajskie ptaki są bardzo zróżnicowane, ale charakterystyczne dla nich jest niezwykle barwne upierzenie i obecność bardzo ozdobnych piór, czasem na głowie, a czasem w ogonie.
U cudowronek występuje silny dymorfizm płciowy - samice są mniej kolorowe, w ich upierzeniu dominują szarości. Celem takiego niepozornego ubarwienia jest możliwość wkomponowania się w otoczenie, nie rzucanie się w oczy. Młodsze samce przypominają samice, a osiągnięcie pięknych barw wymaga od nich czasu, bo około 7 lat. Dzięki temu łatwiej im się ukryć przed drapieżnikami, a i dorosłe samce nie traktują ich jak konkurentów.
5
Samce cudowronek często posiadają specjalne pióra ogonowe, przypominające wijące się linki, druty lub szeroki pióropusz.
Mogą posiadać też na głowie bardzo duży grzebień. U wielu gatunków spotkać można też tarcze piersiowe i wachlarze na głowie.
6
U części gatunków występują niezwykłe czarne pióra, które uważane są za najciemniejszy występujący w naturze materiał.
Są tak ciemne, że praktycznie całkowicie pochłaniają światło (99,95%). Naukowcy porównują je do czrnej dziury, która również posiada takie właściwości. Ta czerń z piór niewiele ustępuje najbardziej czarnemu materiałowi, jaki człowiek stworzył w laboratorium, zwanemu vantablack (stworzyli go brytyjscy badacze z National Physical Laboratory).
7
To barwne, fantazyjne upierzenie samców rajskich ptaków wykorzystywane jest przez nie do zdobywania kolejnych partnerek, bowiem nie należą oni do monogamistów.
Większość samców tokuje samotnie, przygotowując sobie arenę na ziemi oczyszczonej z patyczków lub w koronach drzew. Niektóre (Latawiec złotogrzbiety) obrywają liście z gałęzi, aby ich taniec godowy był dobrze widoczny. Częstym elementem takiego tańca jest "stawanie na głowie", z pochyleniem dzioba jak najniżej i unoszeniem rozłożonego ogona najwyżej, jak się da. Rozkładają też skrzydła, puszą piersi i wykonują efektowne obroty. Wydają przy tym różne dźwięki: głośne śpiewy, poświstywanie, buczenie.
8
Istnieją też samce, jak np. cudowronka krasnopióra, które taniec godowy odbywają w grupie liczącej od kilku do nawet 20 osobników.
Samice mogą więc wybierać. Niestety samica później pozostaje sama, cały trud wychowania potomstwa spada na samicę.
9
Samce cudowronek w swych miłosnych podbojach przekraczają również granice międzygatunkowe.
Z jaj wykluwają się wówczas hybrydy (dość rzadkie zjawisko u zwierząt żyjących na wolności). Ornitolodzy, w przypadku rajskich ptaków, doliczyli się ponad 20 typów takich krzyżówek.
10
Wśród cudowronek można spotkać okazy bardzo różniące się pod wieloma względami.
Najdłuższym gatunkiem jest długoogon większy, który osiągać może nawet do 110 cm długości, z czego większość stanowi ogon. Najmniejszym pod względem długości jest latawiec królewski, mierzący 16-19 cm. Ogony samców są z reguły dłuższe niż ogony samic.
11
Cudowronki mają skrzydła o zaokrąglonych krawędziach.
U niektórych gatunków zostały tak zmodyfikowane, że samce za ich pomocą mogą generować charakterystyczne dźwięki.
12
Wystepują spore różnice w budowie dziobów u cudowronek.
U niektórych (ozdobniki, długoogony) przypomina on dziób kruka, u innych jest cienki i mały (astrapie). Wielkość dzioba jest zależna od płci, ale zdażają się przypadki, że to samice mają większe dzioby (najczęściej wystepuje to u gatunków owadożernych).
13
Wśród rajskich ptaków spotyka się też monogamistów, jak np. faudowrony i grabce.
Zarówno samice jak i samce mają takie samo ubarwienie, nie różnią się wyglądem, żyją w stałych związkach i razem wychowują potomstwo.
14
Cudowronki odżywiają się owocami i stawonogami, a niektóre nektarem i małymi kręgowcami.
Są wśród nich takie (płaskonosy czarny i ognisty), które żywią się tylko owocami, ale są i typowi mięsożercy. Pomagają im w poszukiwaniu pokarmu zakrzywione dzioby, którymi wyszukują bezkręgowców ukrytych w korze drzew. Owadożerne ozdobniki potrafią swym mocnym dziobem stukać w martwe pnie jak dzięcioły. Owocożercy częściej przebywają w koronach drzew, a owadożercy żerują w niższych partiach.
15
Konktetne gatunki rajskich ptaków preferuja konkretne owoce.
Np. fałdowron stalowy i fałdowron zielonkawy jedzą głównie figi, a sześciopiór białoczelny - jagody.
16
Zjadając owoce, których nasion nie trawią, przyczyniają się do rozsiewania ich.
Nasiona wydalane są razem z odchodami i kiełkują w wilgotnej glebie - czyni to cudowronki genialnymi siewcami dżungli.
17
Cudowronki wydają wiele dźwięków, są głośnymi śpiewakami.
Śpiewają w celu przywołania partnerki, zaznaczenia terytorium lub zaalarmowania w razie niebezpieczeństwa.
18
Rajskie ptaki budują gniazda z liści i paproci, zwykle w rozwidleniu drzewa. Gniazdo przypomina głęboki kubek.
Nie wiadomo do końca, ile jaj składa samica cudowronka, wydaje się, że od 1-3. Jaja wysiadywane sa przez 16-22 dni, a młode opuszczają gniazdo po 16-30 dniach. Samica sama opiekuje się potomstwem, samiec nie bierze też udziału w budowaniu gniazda.
19
Nie ma informacji na temat długości życia cudowronek na wolności, w niewoli przeżywają około 30 lat.
20
Pióra rajskich ptaków wykorzystywane są przez rdzenną ludność Nowej Gwinei do ozdabiania strojów rytualnych, pióropuszy, czy ceremonii pogrzebowych.
Na przełomie XIX i XX wieku Europejki chętnie ozdabiały swoje kapelusze kolorowymi piórami tych ptaków.
21
Cudowronka krasnopióra widnieje w godle i na fladze Papui-Nowej Gwinei.
22
Szczęśliwie większość cudowronek nie jest zagrożonych wyginięciem.
Zagrożenie takie istnieje jedynie wobec trzech gatunków. Rajskie ptaki dość wcześnie objęto ochroną. Dzięki brytyjskiemu Królewskiemu Towarzystwu Ochrony Ptaków i amerykańskiemu Audubon Society już w 1908 roku zakazano polowań na te ptaki w celach eksportowych. Wcześniej w samym Londynie sprzedawano do 40 tys. wypchanych ptaków rocznie. W 1917 roku w Anglii zakazano importu piór rajskich ptaków. Później Nowa Gwinea zabroniła polowań, a w końcu Indonazja zakazała handlu ptakami i piórami. Same cudowronki wyposażone są w instument ochrony przed ludźmi, którym jest istniejąca wśród tych ptaków poligamia. Ptaki, które odławiano, były pięknie ubarwione (dzieje się tak w 5-7 roku życia), a dojrzałość płciową zyskują już w drugim roku, dlatego nie nękane przez człowieka, mogły się rozmnażać. W związku z tym cudowronki przetrwały ponad 500 lat kontaktów z cywilizacją Zachodu.
23
Karol Linneusz w 1760 roku nazwał największego z rajskich ptaków Paradisea apoda, czyli "beznogi ptak rajski".
W tamtych czasach nikt w Europie nie widział żywego cudowronka. Linneusz posiadał jedynie skórki i wypchane egzemplarze, które dostarczono mu z Nowej Gwinei. Egzemparze te nie posiadały nóg. Kilkadziesiąt lat później Europejczycy odkryli, że zabobonni Papuasi po upolowaniu ptaka odcinali mu nogi i zakopywali je jako ofiarę dla bogów. I tak Linneusz dał się nabrać.
