Kultura i sztuka
Ciekawostki o Damie z gronostajem
Jedyne dzieło Leonarda da Vinci w polskich zbiorach
Portret damy z gronostajem jest jedynym w polskich zbiorach obrazem Leonarda da Vinci i jednym z czterech zachowanych portretów kobiecych namalowanych ręką mistrza. Zamówiony przez księcia Mediolanu dla ukochanej kobiety, matki jego syna, pełen jest alegorii mających ukazać uczucie łączące tych dwoje ludzi, ale jednocześnie nie informować o tym fakcie wprost. Cecylia Gallerani była posiadaczką obrazu aż do swojej śmierci. Los zrządził, że trafił on potem do Polski i nadal stanowi nasze dobro narodowe.
1
Dama z gronostajem jest jednym z zaledwie czterech zachowanych portretów kobiet namalowanych przez Leonarda da Vinci. Pozosatałymi są:
- Portret Ginevry Benci - jedyny obraz pędzla Leonarda da Vinci znajdujący się w Stanach Zjednoczonych, prezentowany w National Gallery of Art w Waszyngtonie
- La Belle Ferroniere - przedstawiający Lucrezię Crivelli, kochankę Ludovica Sforzy, obraz prezentowany w Luwrze
- Mona Lisa - przedstawiający Lise Gherardini, żonę Francesca Gioconda, prezentowany w Luwrze
2
Obraz został namalowany około 1489 -1491 roku. Wykonany jest w technice olejnej z użyciem tempery, na desce z drewna orzechowego o wymiarach 54,7 x 40,3 cm. Drewno jest cienkie, o grubości około 4-5 mm i pochodzi prawdopodobnie z tego samego drzewa, z którego artysta wykonał późniejszy portret - La Belle Ferroniere.
3
Farba olejna, której użył Leonardo nie była popularna w tamtych czasach we Włoszech, została wprowadzona dopiero w latach 70. XIX w. Natomiast orzech był ulubionym drewnem Leonarda, inni malarze nie stosowali go powszechnie.
4
Portret przedstawia Cecylię Gallerani, kochankę księcia Mediolanu, Ludovica Sforzę (Ludovico il Moro, Maur). Cecylia ukazana jest od pasa w górę, ciałem odwrócona jest delikatnie w prawo. Jej twarz natomiast zwraca się profilem, w trzech czwartych, w lewo.
5
Z ustawieniem postaci koresponduje wyraz portretowanej twarzy. Dziewczyna spogląda zdecydowanie w prawo, w konkretny, nieznany punkt. Widoczny prawy kącik jej ust sprawia wrażenie lekkiego uśmiechu. Ramiona modelki są opuszczone. Lewe, ugięte w łokciu, ułożone jest poziomo wzdłuż pasa. Na nim rozciągnięte jest ciało białego gronostaja, którego szyja i głowa są podniesione. Gronostaj spogląda w tym samym kierunku co Cecylia. Prawa dłoń dziewczyny palcami dotyka futerka zwierzątka przy szyi, sprawiając wrażenie delikatnego głaskania.
6
Nowością kompozycyjną Leonarda jest odwrócenie głowy modelki w kierunku przeciwnym do tego, w którym kieruje się jej ciało. Artysta osiąga dzięki temu efekt ruchu, dynamiki. Subtelna mimika twarzy Cecylii i zachowanie gronostaja, dodatkowo dodają obrazowi "prawdy" i "życia". Portret zdradza osobowość modelki, spełnia jedno z zasadniczych dążeń ówczesnych artystów - pragnienie, by za pomocą sztuki jak najwierniej odtworzyć rzeczywistość.
7
Leonardo da Vinci zaangażowany był w teoretyczny spór z twórcami poezji o to, która z tych sztuk lepiej oddaje naturę. Leonardo stojący oczywiście po stronie malarstwa twierdził, że obraz, tak samo jak utwór poetycki, może wyrazić "myśl, ruch umysłu" osoby. Wydaje się, że portretem Cecylii Gallerani, dowiódł on wyższość sztuki malarskiej w możliwości odzwierciedlenia natury, włączając w tę sztukę możliwość ukazania charakteru portretowanej osoby.
8
Da Vinci umieścił na portecie obok Cecylii gronostaja, który w renesansowej sztuce służył za alegorię czystości, niewinności oraz powściągliwości. Gronostaj wiązał się też z kulturą rycerską i bywał przedstawiany w medalach. Wizerunek gronostaja umieszany był także na przedmiotach wyposażenia ślubnego włoskich panien młodych, sugeruje to, że portret mógł być częścią jej wyposażenia zaręczynowego (okres powstania obrazu łączy się ze ślubem Cecylii z księciem Bergamino).
9
Słowo "gronostaj" w języku greckim brzmi "galee" i sugeruje podobieństwo brzmieniowe z "gallerani". Skojarzenie to pozwoliło na identyfikację sportretowanej kobiety z Cecylią Gallerani - przez stulecia obraz znany był pod różnymi nazwami, a modelka pozostawała anonimowa lub kojarzona była z późniejszą ukochaną Ludovica Sforzy. Być może był to celowy zabieg mistrza, ułatwiający identyfikację.
10
Od roku 1488 Ludovico Sforza nosił przydomek "Elmerino", czyli "Gronostaj", co związane było z nadaniem mu orderu gronostaja przez króla Neapolu. Jako, że Cecylia była kochanką Ludovica, a ten miał wkrótce poślubić inną, być może Leonardo w ten sposób chciał ukazać kochanków w miłosnym uścisku. Cecylia ponad to spodziewała się dziecka Ludovica, więc gronostaj na łonie modelki, posłużył jako alegoria macierzyństwa (zgodnie z antyczną tradycją gronostaj ułatwiał rozwiązanie).
11
Na obrazie na uwagę zasługuje również strój Cecylii. Ubrana jest w ciężką suknię koloru ciepłej, głebokiej czerwieni, z delikatną błękitną peleryną na lewym ramieniu, podszytą złotym jedwabiem. Jej strój dopełniają oszczędne, czarne ozdoby. Cecylia jest starannie, gładko uczesana. Fryzura i ubiór reprezentują modę hiszpańską, która stała się popularna w Mediolanie dzięki Beatrycze d'Este.
12
Leonardo da Vinci spędził na mediolańskim dworze Ludovica Sforzy siedemnaście lat. W tym czasie stworzył dwa, znane nam malarskie portrety kobiet. W obu przypadkach uwiecznił ukochane Ludovica.
13
Gdy portretował Cecylię Gallerani, miała ona wtedy około szesnastu lat i dołączyła do grona nadwornych artystów. Była osobą wykształconą, posługiwała się biegle łaciną, znała muzykę i tworzyła poezję. Cieszyła się szczególnymi względami Ludovica. Władca, który od dłuższego czasu planował swój ślub z księżniczką Ferrary, Beatrycze d'Este, odsuwał go w czasie. W końcu ślub odbył się w styczniu 1491 roku, a w maju tego samego roku Cecylia urodziła Ludovicowi syna, którego nazwano Cesario.
14
Chłopiec był pierwszym synem władcy i otrzymał jego nazwisko. Przeciwko związkowi Ludovica z Cecylią zdecydowanie występowała rodzina d'Este. Cecylia opuściła dwór po trzech miesiącach od ślubu Ludovica z Beatrycze i przeprowadziła się do pałacu w mieście. Wkrótce też otrzymała do Sforzy posiadłość ziemską z zamkiem w Saronno. W lipcu 1492 roku wyszła za mąż za księcia Ludwika Bergamino. Prowadziła otwarty dom, w którym gościła uczonych i artystów. Był to jeden z pierwszych w Europie salonów intelektualnych.
15
Obraz "Dama z gronostajem" pozostał w rękach Cecylii aż do jej śmierci w 1536 roku. O tym, że znajdował się w jej posiadaniu zaświadcza korespondencja Cecylii z markizą z Mantui, Izabelą d'Este, która w liście z roku 1498 prosi o wypożyczenie jej obrazu.
16
Do Polski obraz trafił w 1788 roku. Został zakupiony od nieznanego handlarza przez księcia Adama Czartoryskiego, który poszukiwał we Włoszech eksponatów do kolekcji sztuki swojej matki, Izabeli Czartoryskiej. Księżna chciała otworzyć muzeum w posiadłości Czartoryskich w Puławach. Obraz został umieszczony w Domku Gotyckim.
17
Przygotowując obraz do ekspozycji, w jego lewym górnym rogu naniesiono białą farbą inskrypcję: "La Belle Ferroniere/ Leonardo D'awinci". Inskrypcja stanowiła etykietę dzieła. Izabela Czartoryska była przekonana, że sportretowaną damą jest ta sama osoba, którą mistrz Leonardo umieścił na innym portrecie, będącym w posiadaniu Luwru.
18
W czasie powstania listopadowego obraz został wywieziony do Paryża. Pod koniec XIX wieku, około 1880 roku, został sprowadzony do Krakowa i umieszczony w tworzonym tam Muzeum Czartoryskich.
19
W 1939 roku Dam z gronostajem została zrabowana przez okupantów niemieckich. Początkowo Hans Frank udekorował nią ściany swojej rezydencji na Wawelu, a później obraz został wywieziony do Niemiec.
20
W 1946 roku Polska odzyskała obraz od Niemców i ponownie sprowadzono go do Krakowa. 29 grudnia 2016 roku Fundacja Książąt Czartoryskich sprzedała Skarbowi Państwa całą kolekcję, w tym Potret damy z gronostajem, oraz nieruchomości w Krakowie za kwotę 100 mln euro.
