Ciekawostki o Janie Brzechwie

Większość źródeł podaje, że urodził się on w roku 1900, ale nie jest to prawdą, gdyż Brzechwa osbiście swoim podpisem z 1 września 1945 roku poświadczył datę 15 sierpnia 1898 roku, jako dzień swoich narodzin, gdy składał podanie o weryfikację jako członka ZAIKS-u. Istnieją przypuszczenia, że poeta chciał się odmłodzić zawierając swoje trzecie małżeństwo z kobietą znacznie od siebie młodszą.

Był synem Aleksandra Lesmana, inżyniera kolejowego pracującego w głębi Rosji i Michaliny - nauczycielki języka francuskiego.

I to właśnie starszemu o około dwadzieścia lat kuzynowi zawdzięcza swój pseudonim artystyczny - Brzechwa. Leśmian przekonał go, że "brzechwa" (opierzona część strzały), to piękne określenie.

Pseudonim "Szerszeń" zaczerpnął z tytułu powieści Ethel Lilian Voynich. Rodowe nazwisko Jan Wiktor Lesman zachował jako prawnik.

Bolesław Leśmian żartobliwie mówił o rodzinie: "Sami artyści i ani jednego lichwiarza, od którego można by pożyczyć trochę pieniędzy".

Chyrów był od lat 80. XIX wieku aż do dwudziestolecia międzywojennego siedzibą tego gimnazjum. Mieściło się ono w czworobocznym budynku mogącym pomieścić 600 uczniów. W pomieszczeniach Collegium mieściła się sala teatralna na 1000 osób, kaplica, jadalnia na 500 miejsc, muzeum przyrodnicze, w tym bogata kolekcja ptaków afrykańskich i azjatyckich fundacji hrabiów Dzieduszyckich. Absolwentami tego gimnazjum utworzonego w okresie Austro-Węgier w roku 1883 byli m.in. polscy politycy, wojskowi, artyści i ekonomiści, m.in. Eugeniusz Kwiatkowski, Adam Styka, Kazimierz Junosza-Stępowski, Antoni Wiwulski (twórca pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie), Jerzy Kirchmayer, Heliodor Laskowski, pierwszy biskup gdański Edward O'Rourke, Aleksander Birkenmajer, Mieczysław Orłowicz, Kamil Giżycki, Jan Brzechwa. Jezuicka biblioteka kolegiacka była wówczas jedną z największych w całym województwie lwowskim, liczyła ponad 30 tys. woluminów. Obecnie do Chyrowa przez Sanok prowadzi szlak Dobrego Wojaka Szwejka.

Jednocześnie wstąpił do 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej i jako ochotnik uczestniczył w latach 1920-1921 w wojnie polsko-bolszewickiej, za co został odznaczony.

Jego młodzieńcze wiersze ukazały się także w kijowskich "Kłosach Ukraińskich". Brzechwa dostał nawet nagrodę za wiersz poświęcony zmarłemu w 1916 roku Henrykowi Sienkiewiczowi.

Gdy znalazł się w Warszawie, krewni przypomnieli mu o jego dawnych zamiłowaniach satyrycznych i poradzili, aby spróbował swoich sił w modnych wówczas kabaretach warszawskich. Kabarety stanowiły trybunę satyryczną, w której padały aluzje polityczne, uszczypliwości pod adresem okupanta (rok 1918) i piętnowanie wszystkich bolączek ówczesnych czasów. Teksty kabaretowe, piosenki obiegały cały kraj, były przedmiotem rozmów towarzyskich, powtarzała je ulica, a niektórzy autorzy trafiali za nie za kratki.

Dziewięć z nich Mar odrzucił, a dziesiąty, który według Brzechwy był nieudany i najgorszy, został zaakceptowany. Była to piosenka "Ruckwandererzy" (tak z niemieckiego określano reemigrantów), którą wykonywała Luna Nałęczówna. Autor otrzymała natychmiast honorarium wynoszące 20 marek. Był to początek trwającej piętnaście lat kabaretowej kariery Jana Brzechwy jako autora tekstów podpisywanych Szer-Szeń lub Inspicjent Brzeszczot.

Najstarszym i najlepszym z nich był Czarny Kot, kierowany przez Kazimierza Wroczyńskiego, Miraż - Jerzego Boczkowskiego, późniejszego założyciela Qui Pro Quo i Sfinks prowadzony przez Wacława Julicza. W tym też czasie Julian Tuwim zaproponował mu pracę w kabarecie Gaudeamus, jednak kabaret nie istniał długo.

Pierwszą żoną była Maria Sunderland, wnuczka siostry ojca. W drugim roku małżeństwa na świat przyszła ich córka Krystyna. I choć formalnie był jeszcze mężem Marii, wdał się w romans z Karoliną Lentową z domu Meyer, która została jego drugą żoną. Córką niespecjalnie się interesował, zobaczyła go po raz pierwszy, kiedy miała dziewięć lat, na pogrzebie Leśmiana.

Natomiast córka Brzechwy, Krystyna poszła w artystyczne ślady swojego ojca i ukończyła Akademię Sztuk Pięknych w Warszawie u profesora Eugeniusza Eibischa. Jest uznaną malarką, zajmuje się malarstwem olejnym, rysunkiem i ilustracją. Jej prace znajdują się m.in. w Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum w Kielcach, Muzeum w Radomiu, Muzeum Kopernika w Toruniu, a także za granicą: zbiory Columbia University w Nowym Jorku, Clark University Worcester oraz w kolekcjach w Holandii, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Austrii, USA, Danii, Izraelu, Szwecji, Kanadzie i we Francji.

Niektóre recenzje porównywały tę twórczość Brzechwy do wierszy Leśmiana - pisano o nim "drugi Leśmian" i twierdzono, że tylko te wiersze mu się udały, które Leśmiana naśladują.

Tym razem zarzucano mu zapożyczenia nie tylko z Leśmiana, ale i z Kazimierza Wierzyńskiego, a nawet z Jana Kochanowskiego i Stanisława Przybyszewskiego.

Tomik ten ukazał się kilka miesięcy po śmierci Józefa Piłsudskiego. Autor umieścił w nim poświęcony marszałkowi cykl "Imię wielkości".

Były to "Tańcowała igła z nitką" z popularnymi wierszykami "Pomidor", "Na straganie" czy "Żuraw i czapla" oraz nastepny tomik "Kaczka dziwaczka", skąd pochodzą m.in. "Sójka" i "Znaki przestankowe".

A Brzechwa wówczas był nieszczęśliwie zakochany i jak sam twierdził, wojna go w ogóle nie dotyczyła. Zakochał się tym razem w Janinie Serockiej de domo Magajewskiej. Była to kobieta zamężna, jej mężem był fryzjer, który prowadził niezbyt uczciwe interesy. Brzechwa zakochał się w niej w 1940 roku, od pierwszego wejrzenia, niestety bez wzajemności.

Z powodu nieodwzajemnionej miłości Brzechwa postanowił popełnić samobójstwo zażywając truciznę (było to akurat w dniu upadku Paryża), ale trucizna nie zadziałała. Dwa i pół roku później, w dniu klęski Niemców pod Stalingradem, poeta spotkał swoją wybrankę w barze na Nowym Świecie, padł przed nią na kolana i zemdlał. Kobieta była niewzruszona, po raz kolejny oświadczyła, że jest mężatką i męża nie porzuci.

Chyba ten fakt spowodował, że któregoś dnia został wyprowadzony z cukierni przez dwóch cywilów, którzy zaprowadzili go do siedziby gestapo na Szucha. Na przesłuchaniu oświadczył, że nie jest on Żydem, ale mogą go rozstrzelać, ponieważ nie zależy mu na życiu, jest nieszczęsliwie zakochany i jest mu wszystko jedno. Niemcy zareagowali wybuchem śmiechu i wyrzucili go za drzwi.

Wrócił tam zatem, zapukał, przeprosił, zabrał ze stołu tort i wyszedł. Zaskoczeni Niemcy nie oponowali.

Choć byli dobraną, szczęśliwa parą, Brzechwa wielokrotnie zdradzał żonę. Znany był z licznych związków z kobietami - jak pisał o nim w 1954 roku funkcjonariusz UB - "Towarzystwo kobiet go nie męczy". Ponoć w trakcie trzeciego małżeństwa, jako wysoki, szczupły i bardzo elegancki mężczyzna, posiadał kilka długookresowych kochanek oraz kilkanaście przelotnych romansów.

Wprawdzie do partii nigdy się nie zapisał, ale w latach 50. bardzo zaangażował się twórczo w sławienie nowego ładu. Nie budziło to sympatii wielu jego czytelników, choć podobno nie robił tego z powodów koniunkturalnych. Tworzone przez niego wówczas satyry, choć podobały się partyjnym decydentom, zawierały elementy drwiny z systemu.  I nawet jego niektóre wiersze nie przechodziły przez cenzurę. Po śmierci Stalina poeta zaprzestał twórczości na polityczne zamówienie, stał sie biernym kontestatorem ustroju.

Był już wtedy prezesem ZAIKS-u (1957-1962). Uczestniczył tam w spotkaniach z radzieckim pisarzami, z których nie był zadowolony, przyjmowano go oschle, bez entuzjazmu. Ponieważ pierwsze dwadzieścia lat swojego życia spędził na Kresach, język rosyjski był mu bardzo dobrze znany, dlatego też zajął się tłumaczeniem rosyjskiej literatury. Przetłumaczył poematy baśniowe Aleksandra Puszkina, opowiadania Czechowa, wiersze Jesienina i Majakowskiego, a także "12 krzeseł" Ilfa Pietrowa i "Odwilż" Ilii Erenburga.

Poeta zaprzyjaźnił się grafikiem Janem Marcinem Szancerem, który ilustrował wiele jego tekstów. Szancer rysując postać Pana Kleksa wyobrażał sobie postać Franciszka Fiszera, postać dobrze znaną w przedwojennej Warszawie - jedną z legend dwudziestolecia międzywojennego, filozofa, erudytę, autora tysięcy bon motów i anegdot, który sam nigdy nie napisał żadnej książki, natomiast o nim powstało kilka. Był on postacią o potężnej, zwalistej posturze, która dla potrzeb książki Brzechwy została mocno wyszczuplona.

Był m.in. radcą prawnym w Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik", działał w PEN Clubie. W 1926 roku napisał komentarz do ustawy o prawie autorskim, który przygotowany był do druku w 1939 roku. Ocalał w formie egzemplarzy korekty drukarskiej i został opublikowany po wojnie. Był wybitnym znawcą tematu, więc doradzał prezesowi Związku Literatów Polskich, także podczas wyjazdów zagranicznych. Jeden z takich wyjazdów wspominał Jarosław Iwaszkiewicz, który komplementował osoby biorące w nim udział, a o Brzechwie powiedział, że był to najprzyjemniejszy człowiek, jakiego spotkał w życiu.

Został pochowany na Powązkach Wojskowych.