Ciekawostki o Janie III Sobieskim

Został wybrany przez szlachtę na sejmie elekcyjnym po śmierci króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Sprawował władzę przez 22 lata.

Olesko było prywatnym miastem szlacheckim lokowanym w 1441 roku, położonym w XVI wieku w województwie ruskim.  Obecnie leży 23 km na północ od Złoczowa, 72 km od Lwowa i 5 km od Podhorców, nad jednym z ramion Styru (prawy dopływ Prypeci) zwanym Liberią. Pierwotnie zamek był własnością rodziny Sienieńskich z Sienna, Daniłowiczów, a następnie Sobieskich i Rzewuskich. Jan Sobieski, już jako król, dwukrotnie odwiedzał później zamek, raz w kwietniu 1682 roku, a następnie w 1687 - wraz z żoną Marią Kazimierą i dworzaninem, Francuzem, Daleyrac. Według kronikarzy, władca stwierdził, że "chce odwiedzić miejsce i pokój, w którym się urodził". Według kronikarzy również, w dniu narodzin władcy, pod zamek podjeżdżały oddziały tatarskie.

Według innej, było to w pobliskim Białym Kamieniu.

Jan Sobieski spokrewniony był z potężnym rodem Żółkiewskich poprzez matkę, Zofię Teofilę z Daniłowiczów, wojewodziankę ruską - był prawnukiem hetmana. Żółkiew była ulubioną rezydencją króla i tam, już w dorosłym życiu, spędzał najwięcej czasu.

Jego ojcem był działacz polityczny Jakub Sobieski (pod koniec życia kasztelan krakowski), a dziadkiem Marek Sobieski - magnat, wojewoda, kasztelan lubelski, chorąży wielki koronny, starosta łucki. Obaj, oprócz sprawowania wysokich funkcji państwowych, odznaczyli się zasługami na polu walki (Marek, jako wprawny szermierz, cieszył się zaufaniem i uznaniem Stefana Batorego). Natomiast matką Jana Sobieskiego była Zofia Teofila z Daniłowiczów Sobieska , córka wojewody ruskiego Jana Daniłowicza i Zofii z Żółkiewskich - córki hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Rodzice Sobieskiego posiadali siedmioro potomstwa, z czego jedynie czworo dożyło dorosłości: Marek - rotmistrz wojsk koronnych, który zginął w niewoli tatarskiej (trafił do niej po bitwie pod Batohem, gdzie pojmały go wojska Chmielnickiego), Katarzyna - żona Michała Kazimierza Radziwiłła i Anna - wstąpiła do zakonu benedyktynek, gdzie zmarła w wieku 19 lat.

Ich postawa i zaangażowanie w sprawy ojczyzny miały wielki wpływ na ukształtowanie i poglądy przyszłego króla. Spędzając dzieciństwo w Żółkwi, Jan wychowywał się w atmosferze kultu pradziadka, który był dla niego wzorem żołnierza i obywatela.

Jakub Sobieski bardzo zabiegał o gruntowną znajomość przez synów kilku języków obcych. Dbał, aby oprócz nauki słownictwa i gramatyki, chłopcy uczyli się języków obcych poprzez konwersację, gdyż, jak twierdził "milczeniem żaden się żadnego języka nie nauczył". Nauka odbywała się według szczegółowej instrukcji sporządzonej przez ojca, która obejmowała, oprócz języków obcych i innych dziedzin nauki, także ćwiczenia pobożności, relaks i utrzymywanie higieny osobistej.

Jan i Marek przybyli do Krakowa w 1640 roku, jednak zanim zapisali się do szkoły, na prywatnych lekcjach pobierali naukę łaciny. Po kilku miesiącach dokształcania się, bracia znakomicie zdali egzamin wstępny, dlatego przyjęto ich od razu do klasy drugiej, tzw. "poetyki". Kształcenie w szkole odbywało się pod okiem znakomitych pedagogów, którzy odegrali ogromną rolę w ich wychowaniu. Nauczyciele owi lansowali model wodza-żołnierza, koncepcję rządów nad państwem wybitnej jednostki, zerwanie z powszechnymi nawykami szlacheckimi, stałe utrzymywanie gotowości bojowej państwa i zapewnienie skarbowi państwa odpowiednio wysokich dochodów.

Studiowali w latach 1643-1646, byli pilnymi i sumiennymi studentami. Jan Sobieski nawiązał w czasie studiów przyjaźń z dziekanem Wojciechem Dąbrowskim, który ponoć przepowiedział mu koronę królewską. Edukacja odbyta w Krakowie miała ogromny wpływ na dalsze życie przyszłego króla.

W czasie tego pobytu Jan poznał wielu wybitnych dowódców i przywódców politycznych, m.in. Wielkiego Kondeusza (wybitny dowódca wojskowy, książę Ludwik de Bourbon-Conde), króla Karola II Stuarta (król Anglii i Szkocji), Wilhelma II Orańskiego (książę Oranii-Nassau). Ćwiczył się w wojskowości, zapoznawał się z organizacją armii francuskiej, szwedzkiej i hiszpańskiej, oglądał najlepsze w ówczesnej Europie fortyfikacje w Niderlandach. Zajmował się także studiowaniem klasycznych tekstów - Tacyta, Salustiusza, Liwiusza i Swetoniusza. W Paryżu zapisał się do Czerwonej Kompanii gwardii królewskiej. W stolicy Francji zastała go wiadomość o śmierci ojca, tam też uczestniczył w żałobnej mszy celebrowanej przez legata papieskiego.

Biegle znał łacinę, francuski, niemiecki oraz podstawy włoskiego, tureckiego i greki. Nauczył się też podstaw języka tatarskiego, co później przydało mu się w trakcie przesłuchiwania tatarskich jeńców wziętych do niewoli pod Wiedniem. Jako pięćdziesięciolatek rozpoczął naukę języka hiszpańskiego, aby móc czytać hiszpańskie teksty w oryginale. Znajomość wielu języków obcych oraz pasja czytania książek (zarówno literatury klasycznej, jak i współczesnych mu wolnomyślicieli) uczyniło z niego wykształconego humanistę.

Był to opracowany i ogłaszany przez Kościół katolicki spis publikacji, których nie wolno było czytać, posiadać i rozpowszechniać bez zezwolenia władz kościelnych. Były to dzieła uznane za niezgodne z doktryną katolicką, a wśród nich znalazły się dzieła naukowe i filozoficzne, m.in. Galileusza, Kanta, Kartezjusza, Keplera, Kopernika, Monteskiusza, Frycza Modrzewskiego, Woltera oraz 29 łacińskich wydań Pisma Świętego czy przekłady Biblii w językach narodowych.

W bibliotece w Wilanowie zgromadził prywatną kolekcję książek liczącą około 7000 woluminów. W swoich bibliotekach zatrudniał bibliotekarzy oraz zlecał zakupy dużych ilości książek w zachodniej Europie. Jego księgozbiorem zajmował się m.in. polski naukowiec Adam Adamandy Kochański - jezuita, matematyk i mechanik, a także filozof i fizyk.

Interesował się szczególnie geografią, matematyką, astronomią, architekturą oraz inżynierią. Utrzymywał wiele kontaktów z ówczesnymi wybitnymi naukowcami - korespondował z nimi, wielu znał osobiście, jak Tytus Liwiusz Burattini (polski wynalazca włoskiego pochodzenia, m.in. fizyk, geograf, architekt, meteorolog, twórca miary powszechnej), Stanisław Solski (matematyk, architekt) czy Jan Heweliusz (gdański astronom, matematyk i konstruktor instrumentów naukowych). Bardzo cenił Heweliusza, asystował mu podczas pracy i obserwacji gwiazd. Zamówił też u niego zestaw instrumentów obserwacyjnych: globus niebieski i ziemski, mikroskop, dwie lunety i polemoskop (prototyp peryskopu), a Heweliusz w uznaniu wiedzy astronomicznej króla, wspomniał o nim we wstępie do jednego ze swych dzieł.

Był honorowym członkiem i protektorem pierwszego w historii stowarzyszenia geograficznego - włoskiej Akademii Argonautów, założonej w 1684 roku przez franciszkanina Vincenza Coronelli. Posiadał imponującą kolekcję map, widoków miast, książek o tematyce geograficznej.

W retoryce kształcił się w Krakowie, gdzie kładziono na nią ogromny nacisk, gdyż umiejętność ta predystynowała szlachecką młodzież do funkcji publicznych. Sobieski pisał prace, w których przedstawiał swoje poglądy polityczne, komentował sytuację w innych krajach i  krytykował niektóre instytucje w Rzeczpospolitej.

Jan po powrocie do kraju przejął po ojcu (nadaniem króla Jana Kazimierza) starostwo jaworowskie. Obaj bracia zaciągnęli się do wojska i jako rotmistrzowie, na czele własnych chorągwi, husarskiej i kozackiej brali udział w bitwie pod Zborowem. Jan brał udział w odsieczy Zbaraża, w którym wśród oblężonych przebywał jego brat Marek. Już w randze pułkownika, Jan brał udział w trzydniowej bitwie pod Beresteczkiem w 1651 roku, gdzie został ciężko ranny w głowę. Uratowali go podkomendni, którzy nieprzytomnego dowódcę znieśli z pola bitwy chroniąc go przed niechybną niewolą.

Michał Kazimierz Pac był wojewodą wileńskim, hetmanem polnym i hetmanem wielkim litewskim. Był on przeciwnikiem obozu profrancuskiego, na czele którego stał hetman wielki koronny Jan Sobieski, Pac był zwolennikiem Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Istniała między nimi wrogość, której nie dało się ukryć, jednak ciężkie czasy wojny z Turcją wymusiły konieczność współdziałania wojsk litewskich z koronnymi. Pac jak mógł sabotował działania Sobieskiego. W 1673 roku w przededniu bitwy pod Chocimiem omal nie opuścił obozu, co zresztą zrobił zaraz po bitwie. Do końca życia pozostał zdeklarowanym wrogiem króla.

Jan nie brał udziału w bitwie, co spowodowane było ciężką chorobą i długotrwałym leczeniem we Lwowie. Śmierć brata wyzwoliła w Janie osobistą nienawiść do muzułmanów, co popchnęło go do przeprowadzenia samowolnej zasadzki na posła tatarskiego. Przed skandalem dyplomatycznym uchroniła go interwencja oboźnego Stefana Czarnieckiego. Sobieski brał później udział w rokowaniach z Tatarami, był nawet zakładnikiem strony polskiej w tych rokowaniach. Wykorzystał ten fakt do obserwacji konstrukcji obozu tatarskiego, co przydało mu się w kolejnych walkach.

Wprawdzie znał już podstawy tych języków, ale zależało mu, aby poznać je w taki sposób, by móc się w nich komunikować. Do końca życia nie posiadł jednak tej umiejętności w sposób biegły, tak jak łacinę, francuski, włoski czy niemiecki.

W tym samym roku Szwecja rozpoczęła wojnę z Rzeczpospolitą, a pretekstem były pretensje Jana Kazimierza do tronu szwedzkiego. Dogodnością był fakt, że Rzeczpospolita w tym czasie prowadziła na wschodzie kraju obronę przed ofensywą moskiewsko-kozacką podczas IV wojny polsko-rosyjskiej. Zaraz na początku potopu szwedzkiego, Sobieski wraz z wieloma innymi oddziałami poddał się pod Ujściem pod protekcję króla szwedzkiego Karola X Gustawa i jako pułkownik wojska kwarcianego (elitarne, zaciężne oddziały wojskowe) złożył przysięgę wierności królowi szwedzkiemu. Był to akt zdrady wobec króla Jana Kazimierza i fakt ten do dziś stanowi najbardziej kontrowersyjny aspekt w biografii Jana Sobieskiego. Mówi się też o prawdopodobnym epizodzie uczestnictwa Jana Sobieskiego, przyszłego króla Polski w oblężeniu Jasnej Góry.

Rekompensatę może stanowić jego późniejsze zaangażowanie w sprawy kraju. Można też uznać, że będąc w jednej z najlepszych i najlepiej zorganizowanych armii ówczesnego świata, zdobył umiejętności, które pozwoliły mu później wygrywać na polach bitew.

Król Szwecji Karol X Gustaw, w odwecie rozkazał powiesić na szubienicy portrety oraz tablice z nazwiskami Sobieskiego i innych dowódców wojsk kwarcianych, którzy powrócili do prawowitego władcy.

Brał udział w bitwie pod Warką, atakował szańce Torunia by w końcu stanąć u boku króla polskiego Jana II Kazimierza w obozie pod Warszawą, gdzie król awansował go na chorążego wielkiego koronnego. Wsławił się udziałem w bitwie pod Warszawą, walczył przeciwko wojskom siedmiogrodzkim Jerzego II Rakoczego, brał udział w oblężeniu pruskiego Sztumu i Torunia, tytułując się wówczas pułkownikiem królewskim.

Związkowi temu patronowała sama królowa, która chciała w osobie Sobieskiego zdobyć sprzymierzeńca dla swojego profrancuskiego stronnictwa. Ostatecznie Maria Kazimiera wyszła za mąż z Jana "Sobiepana" Zamoyskiego, który był osobą bardzo majętną, a na dodatek, w czasie potopu szwedzkiego przez cały czas zachował wierność polskiemu władcy. Tajemnicą poliszynela była jednak emocjonalna więź łącząca Marię Kazimierę z Janem Sobieskim. Zarówno sprawy uczuciowe, jak i wizja kształtu ustrojowego Rzeczypospolitej skłoniły Sobieskiego do opcji francuskiej, bycia konsekwentnym członkiem stronnictwa francuskiego i sojusznikiem dworu królewskiego aż do śmierci królowej Ludwiki Marii i abdykacji króla Jana Kazimierza.

Oficjalny ślub był wielkim wydarzeniem w ówczesnej Europie. Ślubu udzielił nuncjusz apostolski Antonio Pignatelli (późniejszy papież Innocenty XII), a relację ze ślubu zamieściła największa ówczesna gazeta europejska "Gazette de France". Ślub ten odbył się w atmosferze skandalu, ponieważ odbył się w czasie trwania żałoby po zmarłym Janie Zamoyskim, a ślub tajny został zawarty tydzień po śmierci pierwszego męża Marii Kazimiery.

Był człowiekiem sukcesu, co udowodnił na polach bitewnych, posiadał poparcie społeczne, pełnił ważne i zaszczytne funkcje w państwie - to wszystko dało mu możliwość przejęcia pełnej władzy. Liczne uchwały sejmików wzywały go do przejęcia kontroli nad Rzeczpospolitą. Nie skorzystał jednak z szansy objęcia funkcji dyktatora.

Po wyborze króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego przeszedł do opozycyjnego stronnictwa tzw. malkontentów. Zawiązał spisek detronizacyjny i doprowadził pierwszy raz w historii Rzeczypospolitej do zerwania sejmu koronacyjnego. Stał się głównym wrogiem frakcji dworskiej i osobistym wrogiem Michała Kazimierza Paca, przywódcy tego stronnictwa.

Twierdza w Kamieńcu Podolskim była w bardzo złym stanie i po tureckim ataku padła, a Podole przeszło na 27 lat pod tureckie panowanie. Rzeczpospolita zgodziła się płacić sułtanowi roczny haracz, ale sejm odrzucił ratyfikację pokoju w Brzeszczu, co oznaczało kontynuowanie wojny.

Dysponując zaledwie trzema tysiącami jazdy pobił kilkudziesięciotysięczne wojsko tatarskie, uwalniając z jasyru 44 ty. ludzi. 11 listopada 1673 roku odniósł zwycięstwo nad Turkami pod Chocimiem, co przyniosło mu sławę w świecie i koronę polską.

Koronacja, ze względu na trudną sytuację w kraju, odbyła się dopiero w 1676 roku.

Turcja uderzyła jednak na Austrię i po trzech miesiącach armia wielkiego wezyra Kara Mustafy obległa Wiedeń. Sobieski natychmiast, nie czekając na posiłki litewskie, pomaszerował na Wiedeń, w błyskawicznym tempie - 400 km w 8 dni, na odsiecz austriackiej stolicy.

Turków poległo 15 tys., a chrześcijan zaledwie 3 tys. Papież Innocenty XI z okazji wiktorii wiedeńskiej ustanowił 12 września święto imienia Maryi, które obchodzone jest po dziś dzień 9 października. W marszu przez Węgry za cofającymi się Turkami, Sobieski odniósł jeszcze jedno znaczące zwycięstwo pod Parkanami, gdzie nieprzyjaciel stracił 10 tys. ludzi, a w grudniu wraz z całym wojskiem wrócił do Krakowa.

Zmienił organizację i wyposażenie wojska. Z oddziałów piechoty znikła pika, a muszkieterzy zostali wyposażeni w berdysze (broń drzewcowa, będąca ciężkim, szerokim toporem o zakrzywionym ostrzu i długim drzewcu). Zwiększył znaczenie artylerii i dragonii (żołnierze tej formacji walczyli pieszo, a poruszali się konno, używali zarówno broni palnej, jak i białej broni, od XVIII w. walczyli również konno), a ciężkozbrojna husaria pozostawała główną siłą przełamującą.

Chciał tego dokonać poprzez uporządkowanie obrad sejmowych i ograniczenie roli sejmików. Dążył do utworzenia w Rzeczpospolitej monarchii dziedzicznej, początkowo przez system elekcji następcy vivente rege, tzn. za życia króla. Chciał uregulować sprawy w Wielkim Księstwie Litewskim obsadzając najważniejsze stanowiska Sapiehami, aby ograniczyć wpływy opozycyjnie nastawionych Paców. Jednak Sapiehowie dążąc do samodzielności, zwrócili się przeciwko królowi, doprowadzając do buntu na Litwie. To wszystko nie przysporzyło królowi popularności. Starania króla nie powiodły się i następowała dalsza degradacja polskiego parlamentaryzmu.

Objął opieką wielu artystów, w tym architektów, malarzy, rzeźbiarzy, a także humanistów, matematyków i astronomów. Wielu z nich nobilitował (uszlachcenie) i indygenował (uznanie obcego szlachectwa, nadanie zagranicznemu rodowi obywatelstwa i związanych z nim przywilejów).

Zapewnił mu dożywotnią pensję i zwolnił jego browar z podatków. Zgodnie z regułą wzajemności, Heweliusz nazwał nowo odkryty gwiazdozbiór Tarczą Sobieskiego.

Heweliusz też darzył króla sympatią i w 1676 roku, z okazji elekcji króla, wysłał wyhodowane przez siebie cytryny.

Sobieski odwiedzał kilkakrotnie Heweliusza w Gdańsku, bywał w jego obserwatorium jeszcze nie będąc królem, a także już jako król. W czasie królewskich odwiedzin przyznał Heweliuszowi roczną pensję w wysokości 1000 florenów oraz inne przywileje. Gdy obserwatorium Heweliusza spłonęło w 1679 roku, król wspomagał go dodatkowymi funduszami.

Dzięki takiej donacji, Heweliusz opublikował Atlas ciał niebieskich - najdokładniejszy w tamtych czasach katalog położeń gwiazd, zawierający 1564 pozycji. W podziękowaniu, Heweliusz zadedykował go królowi.

Zgodnie z obowiązującym w Rzeczpospolitej prawem, król nie mógł nabywać dóbr ziemskich, więc majątek w Wilanowie kupił dla niego przyjaciel, wojewoda ruski i podskarbi wielki koronny, Marek Matczyński. Sobieski, jako człowiek bywający w wielu krajach Europy, oczytany, dokładnie wiedział, jak ma wyglądać jego nowa posiadłość. Chciał, aby była to pięknie położona włoska willa nawiązująca do tradycji antycznej, otoczona pięknym ogrodem i zaopatrywana przez rozbudowany odpowiednio folwark. Projekt nazwany został Villa Nova, co było początkiem nowej nazwy majątku. Pałac z otaczającym parkiem oraz zabudowaniami zachował niezmienioną formę architektoniczną, walory historyczne i artystyczne. W 1994 roku został uznany za pomnik historii.

W kościele kapucynów, ufundowanym jako votum za wiktorię wiedeńską, w kaplicy królewskiej bł. Anioła z Akry, spoczywa serce króla.

Mieli ośmioro dzieci: Jakuba Ludwika (po śmierci ojca pretendował do tronu polskiego), Teresę Teofilę, Adelajdę Ludwikę, Marię Teresę, Teresę Kunegundę, Aleksandra Benedykta, Konstantego Władysława i Jana. Ich portrety wykonane w XVII wieku znajdują się w pałacu w Wilanowie. W sumie urodziło im się dwanaścioro dzieci, ale czworo (cztery córki) zmarło zaraz po porodzie. Sobieski był też biologicznym ojcem syna francuskiego urzędnika, z którego żoną miał romans w trakcie europejskiej podróży w latach 1646-1648. Sprawa ta wyszła na jaw dopiero za panowania króla.

Cierpiał m.in. na otyłość, dnę moczanową, kamicę nerkową, nadciśnienie, zapalenie zatok i syfilis, którego nabawił się we Francji. Syfilis w tamtych czasach leczony był rtęcią, która spowodowała uszkodzenie nerek. Podanie przez królewskiego lekarza Jonasa zbyt dużej dawki rtęci i wiele współistniejących chorób było prawdopodobnie przyczyną ataku serca, w wyniku którego król zmarł.

Marysieńka po śmierci króla opuściła Wilanów i wyjechała z kraju. Zmarła w 1716 roku w Blois, we Francji. Oboje pochowani są w Krakowie, w krypcie św. Leonarda na Wawelu.

Jan odziedziczył ogromny majątek (jednak nieporównywalny z fortunami Zamoyskich czy Radziwiłłów), którego ze względu na śmierć brata Marka, był jedynym dysponentem. Po ojcu przejął majątki rodowe na Lubelszczyźnie i Rusi Czerwonej, a także kamienicę we Lwowie, a po matce Olesko. Po wygaśnięciu rodu Żółkiewskich przejął ich majątki, w tym m.in. Wolę Giełczewską, Pomorzany, Zborów i Złoczów na Podolu oraz Błudów na Wołyniu. Majątek ten udało mu się znacznie pomnożyć własnymi działaniami. Znaczne wpływy przynosiło mu też pełnienie starostw. W momencie przejmowania władzy w Rzeczpospolitej posiadał status wielkiego magnata.