Ciekawostki o Stefanie Batorym

Był mężem Anny Jagiellonki i iure uxoris królem Polski ("z prawa żony") - terminu takiego używano, gdy małżonek królowej otrzymywał tron z faktu bycia mężem dziedziczki korony. Prawo do tronu tracił zwykle po śmierci żony. Władca iure uxoris był oficjalnie władcą równoprawnym ze swą małżonką.

Urodził się 27 września 1533 roku na zamku w Somlyo, znanym również jako Szilagysomlyo (dzisiejsze Simleu Silvaniei).
Jego ojciec, Stefan VIII Batory pochodził ze szlacheckiego węgierskiego rodu Batory z klanu Gutkeled. Ród ten osiągnął znaczące wpływy w Europie Środkowej w późnym średniowieczu, zajmując wysokie stanowiska wojskowe, administracyjne i kościelne w Królestwie Węgier.
Matka, Katarzyna Telegdi była córką podskarbiego korony węgierskiej, Stefana Telegdiego.
Stefan miał co najmniej pięcioro rodzeństwa: dwóch braci i trzy siostry.

Ojciec zmarł w 1534 roku, a więc wkrótce po jego urodzeniu, a matka, gdy miał czternaście lat.

W imieniu cesarza Ferdynanda I Habsburga, w 1549 roku wziął udział w ślubie Katarzyny Habsburżanki, córki Ferdynanda I i Anny Jagiellonki (córki króla Czech i Węgier Władysława II Jagiellończyka), z Franciszkiem III Gonzagą, księciem Mantui i markizem Montferratu.
Batory wówczas na krótko pozostał we Włoszech, nauczył się włoskiego i przez kilka miesięcy studiował na Uniwersytecie w Padwie.

W jednej z potyczek został schwytany przez Turków, a gdy Ferdynand I odmówił zapłacenia okupu, Batory przyłączył się do strony przeciwnej, wspierając Jana II Zygmunta Zapolyę w jego walce o władzę we wschodnim Królestwie Węgier.

W 1562 roku na czele wojsk siedmiogrodzkich uczestniczył w bitwie z wojskami cesarskimi, negocjował porozumienia pokojowe, podejmował się misji dyplomatycznych do Wiednia. Jednak na skutek zmiany orientacji polityki zagranicznej Zapolyi, został przez Austriaków internowany w wiedeńskiej karczmie. Na Węgry powrócił dopiero w 1567 roku.

Swoim następcą wyznaczył brata Krzysztofa.

Po ucieczce Henryka Walezego do Francji w 1574 roku, w Polsce zapanowało bezkrólewie na prawie półtora roku. Dopiero w 1575 roku Senat obrał na kolejnego króla Polski cesarza Maksymiliana II Habsburga, który jednak nigdy nie został oficjalnie koronowany. Na wieść o wyborze Maksymiliana, szlachta polska podburzona przez Jana Zamoyskiego, zażądała na tonie Piasta. Wobec takiego argumentu na króla została wybrana córka Zygmunta I Starego, Anna Jagiellonka. Szlachta zdecydowała też o jej zamążpójściu za Stefana Batorego, który tym samym stał się iure uxoris królem Polski. W 1576 roku Batory zaprzysiągł w Meggeszu pacta conventa - m.in zobowiązał się do odebrania ziem zagrabionych Polsce przez Rosję.

Mimo iż regentem w Siedmiogrodzie mianował swego brata Krzysztofa, król w Krakowie zorganizował oddzielną kancelarię siedmiogrodzką, aby wszystkie ważniejsze decyzje podejmować osobiście. W późniejszych operacjach wojennych wykorzystywał też żołnierzy siedmiogrodzkich, rekrutowanych głównie spośród Rumunów i Szeklerów.

Rok przed koronacją Batorego, kasztelan biecki Stanisław Szafraniec wysunął propozycję mariażu tych dwojga, na co przystały wszystkie województwa. Sam Batory, jeszcze jako książę siedmiogrodzki, podjął walkę o polski tron by nie dopuścić do zdobycia go przez Habsburgów, co pogorszyłoby sytuację podzielonych Węgier.
16 marca 1576 roku przekroczył on granicę Rzeczypospolitej w pobliżu Śniatynia nad Prutem (miasto na Ukrainie), a 1 maja został koronowany dzięki głosom szlachty, jako kontrkandydat Habsburga.

Anna nie była kobietą urodziwą, uchodziła też za zdewociałą, ale poślubienie jej było warunkiem panowania w Polsce, więc Batory bez wahania się zgodził. Istnieją również doniesienia, że cierpiała ona też na poważne dolegliwości reumatyczne oraz zaawansowaną próchnicę zębów, dlatego król unikał kontaktów z nią w alkowie (podejrzewano go o impotencję). Ponoć Batory odwiedził małżonkę w łożnicy jedynie dwa lub trzy razy w ciągu całego małżeństwa trwającego 10 lat.

Życie małżeńskie króla, oczami postronnych, pozostawiało wiele do życzenia. Batory nie pozostawił po sobie potomka, przynajmniej oficjalnie. Pojawiły się spekulacje, że chciał pozostawić tron Janowi Zamoyskiemu, ale nie zostało to nigdy potwierdzone.
Choć Anna Jagiellonka miała nadzieję na pełnienie istotnej roli w rządzeniu krajem obok męża, król skutecznie jej to uniemożliwiał.

Habsburgom wierne pozostało Wielkie Księstwo Litewskie i Prusy Królewskie. Dopiero demonstracja siły wojskowej Batorego spowodowała w końcu uznanie go przez Litwę i Prusy i skłoniła do złożenia hołdu przez księcia pruskiego Albrechta Fryderyka Hohenzollerna.

Było to powodem wybuchu wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem. Batory rozpoczął blokadę ekonomiczną miasta, kierując cały spływ zboża do portu w Elblągu. Dopiero po śmierci Maksymiliana II, gdy opór miasta stał się bezcelowy, a wojska batoriańskie pobiły Gdańszczan w bitwie pod Lubiszewem i po zniesieniu tzw. statutów Karnkowskiego, Gdańsk uznał Batorego (miasto wypłaciło sumę 200 tys. złotych w złocie, jako odszkodowanie). Król uroczyście wjechał do miasta 16 grudnia 1577 roku i przyjął przysięgę wierności od Rady Miasta.

Aby zdobyć fundusze na wojnę z Moskwą, Batory zmuszony był do zdobycia potrzebnych na ten cel funduszy. Idąc na pewne ustępstwa w sprawie Gdańska (zniesienie statutów Karnkowskiego), otrzymał od miasta 200 tys. zł w złocie. Zgodził się też na przejęcie kurateli nad chorym umysłowo księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem Hohenzollernem przez jego brata stryjecznego Jerzego Fryderyka. Warunkiem było złożenie hołdu lennego Batoremu w 1578 roku przed kościołem św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, oraz wpłacenie do kasy królewskiej 200 tys. guldenów.

Batory zreorganizował sądownictwo, tworząc trybunały prawne - Trybunał Koronny w 1578 roku i Trybunał Litewski w 1581 roku. Choć osłabiło to nieco pozycję króla, nie przejmował się tym, gdyż bardziej zainteresowany był dziedzicznym tronem węgierskim. Sejm zgodził się na podniesienie podatków i forsowanie szeregu reform wzmacniających wojsko, w tym powołanie piechoty wybranieckiej - piechoty powołanej z chłopów. Batory reformował armię Rzeczpospolitej na wzór wojsk węgierskich Siedmiogrodu.

Była to druga uczelnia wyższa w Rzeczypospolitej, a jej pierwszym rektorem został Piotr Skarga.
Batory otaczał szczególną opieką zakony jezuitów, popierał zakładane przez nich kolegia w Płocku, Rydze, Dorpacie, Grodnie i Nieświeżu. Był żarliwym katolikiem, aktywnie popierał tę religię, ale jednocześnie był tolerancyjny wobec innych religii; potępił antyprotestancki tumult w Krakowie, zapobiegł usunięciu z Warszawy luteran, wydał szereg dekretów chroniących polskich Żydów, potępiał wszelką przemoc religijną. Królowi Batoremu przypisuje się wypowiedź: "Królem jestem ludzi, nie sumienia". Batory doceniał znaczenie tolerancji, jako wartości samej w sobie, a nie tylko jako wymogu politycznej pragmatyki. Mawiał on: "Bóg zastrzegł sobie trzy rzeczy: tworzyć coś z niczego, znać przyszłość i rządzić sumieniami".

O zamachu, który przygotowywał banita Samuel Zborowski,  król został ostrzeżony przez wojewodę sieradzkiego Olbrachta Łaskiego. Zborowski został pojmany, a wyrok śmierci wydany przez Jana Zamoyskiego został zatwierdzony przez króla. Wyrok wykonano 26 maja 1584 roku na dziedzińcu zamku wawelskiego.
Ujęcie i śmierć Zborowskiego traktowane było przez wielu jako spór monarchy ze szlachtą i przez wiele lat było to poważnym, powracającym sporem w polityce wewnętrznej Polski.

Pokoju poszukiwał poprzez silne sojusze. Pozostając nieufny wobec Habsburgów, tradycje dobrych stosunków podtrzymywał z zachodnim sąsiadem - Świętym Cesarstwem Rzymskim - dawnymi traktatami i misjami dyplomatycznymi. Kłopoty na południowo-wschodniej granicy z Imperium Osmańskim udało mu się stłumić poprzez rozejm podpisany w 1577 i 1579 roku. Problemem była Rosja, nieunikniona wojna z Moskwą, na którą Sejm w 1578 roku przyznał Batoremu dotację.

Przeprowadził trzy zwycięskie kampanie zaczepne na terytorium Rosji, do których zmobilizował 48 tys. żołnierzy i silną artylerię oblężniczą przeciw 200-tys. armii rosyjskiej. W czasie pierwszej kampanii zdobył Płock. Druga doprowadziła do zdobycia Wielkich Łuk, a w 1581 roku Batory podszedł pod mury Pskowa, który oblegał przez sześć miesięcy. Odcięcie wojsk moskiewskich od Inflant, a także wyczerpanie oblężeniem, skłoniło Iwana IV Groźnego do zawarcia pokoju, podpisanego w Jamie Zapolskim w 1582 roku. W jego wyniku Rzeczpospolita odzyskała prawie całe Inflanty i Płock, a wojska moskiewskie musiały te tereny opuścić.  Plany cara Iwana Groźnego zdobycia dostępu do Bałtyku nie powiodły się.

Jednak najwierniejszym i najbliższym współpracownikiem był kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski, który jako bardzo utalentowany polityk przyczynił się do sukcesów Batorego, zarówno politycznych, gospodarczych i wojskowych. Zamoyski stał się jednym z najbogatszych magnatów europejskich, był także wielkim mecenasem sztuki.

Oprócz węgierskiego dobrze znał łacinę, mówił po włosku i niemiecku.
W życiu osobistym król opisywany był jako osoba dość oszczędna w wydatkach, natomiast jego ulubionymi rozrywkami było polowanie i czytanie książek.

Czekając na rozwój wypadków, król polował w Puszczy Molawickiej w Kundzinie. Tam nagle źle się poczuł i został przewieziony do pobliskiego Grodna, gdzie wkrótce zmarł 12 grudnia 1586 roku, o piątej po południu. Miał 53 lata.
Zmarł prawdopodobnie na mocznicę, będącą schyłkowym stadium zwyrodnienia wielotorbielowatego nerek. Nagła śmierć Batorego, który uchodził za człowieka o dobrym zdrowiu, do dziś jest przedmiotem sporów wśród historyków i lekarzy. Sporządzony tuż po zgonie monarchy dokument, który mógłby rozstrzygnąć wątpliwości, zaginął.
Stefan Batory został pochowany w katedrze na Wawelu w Krakowie. W 1877 roku trumna ze szczątkami króla została otwarta. Znaleziono w niej regalia królewskie oraz szablę należącą do króla tzw. batorówkę.