Tyranozaury to rodzaj dinozaurów gadziomiedniczych żyjących w późnej kredzie na kontynencie Laramidia, który dziś stanowi północno-zachodnią część Ameryki Północnej. Tyrannosaurus rex jest jedynym dotychczas odkrytym przedstawicielem tego rodzaju, ale do rodziny tyranozaurów zalicza się większą ilość podobnych stworzeń. Choć brak jeszcze jednoznacznych dowodów, prawdopodobnie wywodzą się z Azji a do Ameryki Północnej przybyły dopiero pod koniec kredy.
1
Tyranozaury to rodzaj dinozaurów zaliczany do teropodów.
Teropody to dinozaury gadziomiednicze, które poruszały się na dwóch nogach. Pierwsze teropody pojawiły się na Ziemi około 230 milionów lat temu, tyranozaury były jednymi z ostatnich, zamykając erę dinozaurów (90 - 65,5 milionów lat temu).
2
Jedynym dotychczas poznanym przedstawicielem tyranozaurów był Tyrannosaurus rex zwany potocznie T.Rex.
Tyranozaur był jednym z największych mięsożerców, jakie kiedykolwiek kroczyły po Ziemi.
3
Największy dotychczas odkryty okaz nazwano Scotty, miał 13 metrów długości.
Według analiz, Scotty mógł ważyć 8800 kg. Skamieniałości tego olbrzyma można podziwiać w Royal Saskatchewan Museum w Kanadzie. Innym dużym przedstawicielem tyranozaurów jest Sue. Długość ciała Sue to 12,3 - 12,8 m, wysokość w biodrach 3,66 m i waga około 8400 kg.
4
Nie wszystkie tyranozaury były tak wielkie jak najbardziej znane odkryte okazy.
Większość odnajdywanych skamieniałości była odrobinę mniejsza a ich szacowana masa wahała się od 5,4 do 8 ton.
5
Czaszka tyranozaura była prawdziwą maszyną do zabijania.
Największą dotychczas znaleziona liczy 152 cm długości. Cechą charakterystyczną tyranozaurów, odróżniającą ją od innych drapieżnych teropodów była szeroka szczęka i stosunkowo wąski pysk. Dzięki temu umiejscowienie oczu pozwalało tyranozaurom na widzenie stereoskopowe.
6
Największy odkryty ząb tyranozaura ma 30,5 centymetra.
Jest to więc największy dotychczas odkryty ząb jakiegokolwiek mięsożernego dinozaura. Tyranozaury posiadały zęby o różnym kształcie. Z przodu górnej szczęki znajdowały się gęsto upchnięte siekacze (po 4 na każdą stronę). Za nimi znajdowały się grubsze lecz również ostre, przypominające banany. Było ich po 12 z każdej strony górnej szczęki.
7
Zęby były doskonale przystosowane do przytrzymywania i rozszarpywania zdobyczy.
W przekroju poprzecznym miały kształt litery D, były zagięte do tyłu i posiadały wzmacniające grzbiety dzięki czemu nie łamały się tak łatwo.
8
To właśnie zęby tyranozaura były pierwszymi skamieniałościami jakie odnaleziono.
Odkrycia tego dokonał w 1874 roku Arthur Lakes w okolicach miasta Golden w Kolorado. Na początku lat 90 XIX wieku kolejne fragmenty, pochodzące z odcinka znajdującego się za czaszką odkrył we wschodnim Wyoming Bell Hatcher. Początkowo znalezione fragmenty przypisywano innym gatunkom dinozaurów, nawet nie teropodom.
9
Pierwszy niekompletny szkielet tyranozaura odkryto dopiero w 1900 roku.
Odkrywcą był Barnum Brown, który dwa lata później odkrył kolejny, bardziej kompletny (składający się z 34 kości) szkielet w Hell Creek w Montanie. Nazwę Tyrannosaurus zaproponowano dopiero w 1906 roku, gdy badający oba szkielety Henry Fairfield Osborn stwierdził, że pochodzą od tego samego gatunku. Do końca lat 50 XX wieku były to jedyne odkryte szkielety tyranozaurów.
10
Tyranozaur zyskał na popularności dopiero na początku lat 60 XX wieku gdy zaczęto odnajdować kolejne skamieliny.
W krótkim okresie udało się wydobyć ich aż 42, z czego niektóre były prawie całkowicie kompletne. Szkielety odnajdywano w północno-zachodniej Ameryce. Kompletność poszczególnych okazów wahała się od 5 do nawet 80%.
11
Najbardziej kompletnym (w ponad 90%) skamieniałym szkieletem tyranozaura jest “Sue”. Odkrycia dokonała Sue Hendrickson, amerykańska podróżniczka i paleontolożka.
Szkielet odkryła 12 sierpnia 1990 roku jednym z rezerwatów w Dakocie Południowej. Odkrycia dokonała przypadkowo, gdyż w tym obszarze wydobyto właśnie szkielet edmontozaura i zakończono prace paleontologiczne. Podczas wyjazdu ekipy paleontologów, w samochodzie przebiła się opona i gdy członkowie ekipy poszli do najbliższego miasta po pomoc, Sue wybrała się w stronę klifu znajdującego się w pobliżu. Tam znalazła wystające skamieniałe kości, które po późniejszej identyfikacji okazały się szkieletem Tyranozaura.
12
Tak kompletny szkielet dinozaura, który zmarł około 76 milionów lat temu zawdzięczamy czynnikom środowiskowym.
Tuż po śmierci Sue musiała zostać zalana wodą i błotem, które odcięły potencjalnym padlinożercom możliwość rozwleczenia jej szkieletu po okolicy. Kości zostały ze sobą przemieszane za sprawą płynącej wartko wody, lecz zdecydowanej większości prąd nie zabrał ze sobą. Sue miała świetnie zachowaną czaszkę z niemal całkowicie kompletnym uzębieniem oraz dużą liczbę pozostałych kości. Dorosły tyranozaur posiadał w swoim szkielecie około 360 kości, z czego aż 250 wydobyto ze stanowiska Sue.
13
Długość życia tyranozaurów to około 30 lat. Dojrzałość osiągały w wieku 14 lat, gdy ich waga przekraczała 1800 kg.
Nie osiągały masy 1 tony przed ukończeniem 12 roku życia. Później następował dynamiczny wzrost i w wieku 20 lat tyranozaur ważył już 5 ton. Tak dokładne szacunki są możliwe dzięki odnalezieniu dużej ilości szkieletów w różnym wieku. Najmłodszy szkielet tyranozaura jaki udało się odnaleźć należał do dwuletniego osobnika (dinozaur ważył 30 kg), najstarszym jest 28 letnia Sue.
14
Przez długi czas uważano, że tyranozaury poruszały się na dwóch tylnych kończynach w pozycji wyprostowanej. Dopiero na początku lat 70 XX wieku naukowcy uznali, że utrzymywanie takiej pozycji byłoby niemożliwe i doprowadziłoby do szybkich zwyrodnień stawów.
Obecna wizja poruszania się tych gadów, przedstawiona w filmach z serii “Park Jurajski” jest najbardziej prawdopodobna. Ich ciało było ułożone równolegle do podłoża a ogon był wyciągnięty do tyłu i służył za przeciwwagę.
15
Przednie kończyny tyranozaura miały 1 metr długości, były więc bardzo krótkie w stosunku do reszty ciała.
Paleontolodzy nie są pewni ich przeznaczenia, niektórzy nawet uważali je za narząd szczątkowy. Mogły służyć do przytrzymywania ofiar podczas gdy tyranozaur ją zagryzał, mogły również służyć do zadawania ran ciętych podczas walki z innymi dinozaurami. Istnieje też hipoteza, że samce tyranozaurów mogły używać przednich łap do przytrzymywania samic podczas kopulacji.
16
Ciężko jest oszacować populację tyranozaurów.
Jednocześnie mogło żyć powyżej 20 tysięcy dorosłych osobników, przy niższej populacji najprawdopodobniej wyginęłyby podczas wybuchu epidemii. Za maksymalną liczbę podaje się 328 tysięcy, jednak jest ona bardzo mało prawdopodobna.
17
Prawdopodobnie było 127 tysięcy pokoleń tych gadów.
Biorąc pod uwagę długość ich życia i ramy czasowe w jakich żyły daje to około 2,5 miliarda zwierząt.
18
Były drapieżnikami oraz padlinożercami.
Choć część paleontologów uważa je za typowych padlinożerców (ze względu na wysoce rozwinięty węch), badania uszkodzeń ich kości wskazują na to, że odnosiły obrażenia w wyniku walki z broniącymi się ofiarami.
19
Były również kanibalami.
Istnieją dowody na ich kanibalistyczne zachowania w postaci śladów po zębach na kościach, które pasują do zębów tyranozaurów.
20
Prawdopodobnie były aktywne w ciągu dnia.
Wskazuje na to ich doskonały wzrok, który w nocnych warunkach nie byłby im aż tak potrzebny.
21
Mogły formować niewielkie stada.
Na jednym ze stanowisk archeologicznych odnaleziono trzy osobniki, co sugeruje że przynajmniej część z nich żyła stadnie. Polowanie w grupach mogło być dla nich korzystne, gdyż ciężko opancerzone dinozaury takie jak triceratops na pewno nie były łatwym do zdobycia kąskiem. Skamieniałe odciski stóp odkryte w formacji skalnej Wapiti, pozostawione przez trzy tyranozaury poruszające się w tym samym kierunku również wskazują na stadne życie tych gadów.
22
Wzrok tyranozaurów był doskonały i stereoskopowy.
Badania z 2005 i 2011 roku dowiodły, że tyranozaury widziały stereoskopowo w polu 55 stopni przed nimi, co jest znacznie lepszym wynikiem niż u współczesnych ptaków drapieżnych. Dodatkowo ich ostrość widzenia przewyższała 3,6 razy ostrość widzenia orła i 13 razy ostrość widzenia u ludzi. Tyranozaur był w stanie wypatrzeć ruchomy punkt z odległości 6 km.
23
Ich węch również był doskonały, cebulki węchowe oraz nerwy węchowe były bardzo duże w porównaniu do reszty mózgu.
Dzięki temu tyranozaur mógł wyczuwać zdobycz czy padlinę z bardzo dużych odległości, choć dokładnych wartości nie da się oszacować. Gdyby porównać ich węch do dzisiejszych zwierząt to najpewniej można założyć, że był podobny do tego u sępów.
24
Słuch tyranozaurów skupiał się głównie na tonach niskich.
Tyranozaury posiadały duże ślimaki a ich słuch prawdopodobnie skupiał się na lokalizowaniu kroków dużych czteronożnych tyreoforów (dinozaurów pancernych) czy ceratopsów (dinozaurów rogatych), hadrozaurów (dinozaurów kaczodziobych) a być może nawet niektórych zauropodów takich jak Alamozaur.
25
Żyły w różnych środowiskach.
Skamieniałości tyranozaurów pochodzą zarówno z obszarów śródlądowych, półpustyni jak i przybrzeżnych równin subtropikalnych.
