Ludzie
Ciekawostki o Indianach
Rdzenni Amerykanie
Indianie powszechnie kojarzą się z pióropuszami i tomahawkami, kowbojskimi filmami i książkami Karola Maya. Mało kto kojarzy, że ludzie ci na kontynenty amerykańskie przybyli z Azji, osiedlili się tam, zbudowali własne kultury i stali się rdzenną ludnością tych kontynentów. Do dziś możemy podziwiać wspaniałe architektoniczne pozostałości ich kultury prekolumbijskiej. Przybycie tam Europejczyków zmieniło sytuację Indian, którzy stopniowo stawali się mniejszościami etnicznymi. Zarzucane im okrucieństwo będące w jakimś stopniu elementem ich kultury, często było odpowiedzią na szykany i okrucieństwo białego człowieka, który przyszedł i odebrał im ziemię i kulturę.
1
Indianie to niemal cała ( z wyjątkiem Inuitów i Aleutów) autochtoniczna ludność obu Ameryk. Inuici są grupą rdzennych ludów obszarów arktycznych i subarktycznych Granlandii, Kanady, Alaski i Syberii.
Aleuci to ogólna nazwa nadana rdzennym mieszkańcom Archipelagu Aleutów (łańcuch małych wysp o pow. 37 800 km2 rozmieszczonych w północnej części Oceanu Spokojnego), półwyspu Alaska, a także Wysp Komandorskich (wyspy na Morzu Beringa).
2
Tubylcza ludność Ameryk obejmuje, zarówno dawniej, jak i dziś, setki ludów, plemion i grup etnicznych o bardzo różnym charakterze i stopniu rozwoju. Tradycyjna antropologia tubylczą ludność obu Ameryk zalicza do rasy żółtej.
3
Nazwa "Indianie" została nadana tej ludności przez Krzysztofa Kolumba. Kolumb przekonany był, że dopłynął do wschodnich wybrzeży Indii, a według ówczesnego nazewnictwa Indiami nazywano całość południowego, południowo-wschodniego i wschodniego wybrzeża Azji aż po Chiny ("Kataj") i Japonię ("Cipangu").
4
Oprócz nazwy "Indianie", wobec ludności tubylczej stosowane są także inne określenia, zwłaszcza że określenie to uważane jest przez część Indian i badaczy kultury za pejoratywne. W Kanadzie na przykład oficjalne o ludności tubylczej mówi się First Nations ("Pierwsze Narody"), w Stanach Zjednoczonych - Native Americans ("Tubylczy Amerykanie") lub First Americans ("Pierwsi Amerykanie"), w Ameryce Łacińskiej są to Indigenas (tubylcy). Istnieje też określenie Amerindians ("Amerinianie).
5
Nie istnieje i nigdy nie istniała ogólnoamerykańska kultura indiańska. Poszczególne grupy nazywane przez Europejczyków ogólnie Indianami, w przeszłości nie miały świadomości wspólnoty rasowej, geograficznej czy kulturowej. Dopiero w czasach współczesnych, wśród większości indiańskich społeczności pojawiła się świadomość wspólnoty tubylczego pochodzenia, historycznych losów, podobieństwa obecnej sytuacji, problemów, dążeń. To dążenie do osiągnięcia ponadplemiennej jedności tubylczych ludów Ameryki Północnej (Panindianizm) obecnie realizowane jest poprzez tworzenie tubylczych samorządów, organizacji, ruchów społecznych, takich jak Krajowy Kongres Indian Amerykańskich, Ruch Indian Amerykańskich, Zapatyści, Cocaleros.
6
Przypuszcza się, że przodkowie Indian zaczęli przybywać do Ameryki podczas ostatniej epoki lodowcowej, 27-15 tysięcy lat temu. Przybywali w kilku falach emigracyjnych z północno-wschodniej Azji pomostem lądowym (Beringia - pas lądu łączący Syberię z Północną Kanadą i Alaską) istniejącym w miejscu dzisiejszej Cieśniny Beringa (Cieśnina łączy Morze Czukockie z Morzem Beringa, czyli Ocean Arktyczny z Oceanem Spokojnym). Przemieszczali się przez cały obszar Ameryki Północnej, gdzie osiedlali się, ale też wędrowali dalej, przez Przesmyk Panamski do Ameryki Południowej. Osiedlali się tam najpierw w południowym Chile, o czym świadczą dowody archeologiczne ze stanowiska Monte Verde, a ich potomkowie stali się rdzenną populacją Ameryki Południowej.
7
Obecni Indianie są zróżnicowani antropologicznie. Jest to wynikiem doboru naturalnego (adaptacja do warunków środowiska), a także możliwego asymilowania się jednostek, czy małych grup z Oceanii i Australii, a być może także z Europy. Współcześni Indianie Ameryki Północnej stanowią mieszankę etniczną, kulturową, językową i religijną z większym lub mniejszym wpływem elementów pochodzenia euro-amerykańskiego.
8
Przybyłe do Ameryki ludy, w kolejnych tysiącleciach rozwijały się w różnorodne kultury i społeczeństwa. Wyodrębniały się z nich grupy zbieracko-łowieckie, które były rozproszone po całym terytorium, a także zorganizowane królestwa Mezoameryki i obszaru andyjskiego. Tworzyli oni monumentalną architekturę, zorganizowane na dużą skalę miasta, miasta-państwa, imperia. Niektórzy posiadali w różnym stopniu wiedzę z zakresu inżynierii, architektury, matematyki, astronomii, fizyki, medycyny, rolnictwa, nawadniania, geologii, górnictwa, metalurgii, rzeźby i złotnictwa.
9
Indianie wykazywali także znaczne zróżnicowanie językowe. Na przełomie XV i XVI w., w okresie odkrycia i podboju Ameryki, liczbę języków ocenia się na 2 tys. Na całym obszarze Ameryki zamieszkiwało wówczas około 47 mln Indian w bardzo nierównomiernym rozmieszczeniu. Około 45 mln Indian zamieszkiwało wówczas Amerykę Środkową i Południową (ponad 2/3 tej liczby stanowili mieszkańcy Mezoameryki i środkowych Andów), a około 2 mln - obszar na północ od Meksyku. Obecnie w Ameryce łacińskiej żyje około 18,5 mln Indian i około 4 mln w Ameryce Północnej.
10
Hiszpańskie i portugalskie wyprawy zbrojne (konkwista), kolonializm, niewolnictwo, wojny, przymusowa chrystianizacja, europejskie choroby i osadnictwo doprowadziły do śmierci milionów Indian. Kontakt z europejskimi chorobami, takimi jak ospa i odra, zabił od 50 do 67% rdzennej populacji Ameryki Północnej w ciągu pierwszych stu lat po przybyciu Europejczyków. Na wschodzie Stanów Zjednoczonych, na Karaibach czy Ziemi Ognistej niemalże w całości wytrzebiona została ludność indiańska. Stosowanie przymusowych migracji całych plemion, częściowy, a w przypadku mniejszych plemion, całkowity upadek ich kultur, języków i religii, bardzo zmieniły sytuację Indian.
11
Istnieją dwa kraje w Ameryce Południowej, w których rdzenni mieszkańcy stanowią największą grupę etniczną. Są to: Peru, gdzie 45% to rdzenni mieszkańcy i Boliwia, gdzie 62% ludzi uważa się za część jakiejś rdzennej grupy.
12
Wiele krajów obu Ameryk nadal zamieszkiwanych jest przez ludy tubylcze. Niektóre z nich mają znaczna populację: Kanada, Stany Zjednoczone, Meksyk, Ekwador, Gwatemala, Boliwia, Peru.
13
W obu Amerykach mówi się co najmniej tysiącem różnych rdzennych języków. Niektórymi z nich, jak keczua, Aymara, Guarani, języki Majów, nahuatl posługuje się kilka milionów ludności tubylczej. Wielu Indian utrzymuje też w różnym stopniu aspekty rdzennych praktyk kulturowych, w tym religię, organizację społeczną. Z biegiem czasu kultury te ewoluowały w taki sposób, aby uwzględniając tradycję, dostosować się do współczesnych potrzeb. Niektóre ludy tubylcze nadal żyją we względnej izolacji od kultury zachodniej, kilka innych w zupełnej.
14
W ciągu tysięcy lat rdzenni mieszkańcy udomowili, rozmnażali i uprawiali wiele gatunków roślin. Gatunki te stanowią obecnie od 50% do 60% wszystkich upraw na świecie. W niektórych przypadkach ludy tubylcze rozwinęły całkowicie nowe gatunki i szczepy poprzez sztuczną selekcję, jak w przypadku udomowienia i hodowli kukurydzy z dzikich traw teosinte w dolinach południowego Meksyku. Wyżyny Ameryki Południowej stały się ośrodkiem wczesnego rolnictwa. Ponad 99% wszystkich nowoczesnych ziemniaków uprawianych na całym świecie są potomkami Solanum tuberosum ssp.tuberosum, uprawianego już 10 tys lat temu w Chile.
15
Przeprowadzali oni celowe wypalanie roślinności, aby naśladować skutki naturalnych pożarów, które eliminowały poszycie leśne. Ułatwiało to przemieszczanie się i ułatwiało wzrost ziół i roślin jagodowych, które były ważne jako składnik pokarmów, jak i leków. Wiele upraw po raz pierwszy udomowionych przez Indian jest obecnie produkowanych i wykorzystywanych na całym świecie, m.in.: kukurydza, która jest prawdopodobnie najważniejszą uprawą na świecie, maniok, chia, kabaczek, fasola, pomidory, ziemniaki, awokado, orzeszki ziemne, ziarno kakaowca, wanilia, truskawki, ananasy, papryka, tytoń, koka, żurawina, niektóre gatunki bawełny. Udomowili także niektóre zwierzęta, m.in.: indyki, lamy, alpaki, świnki morskie.
16
Do wielu osiągnięć i innowacji prekolumbijskich kultur amerykańskich należy rozwój pisma. Niezależnie od rozwoju pisma w innych częściach świata, region Mezoameryki wytworzył kilka rdzennych systemów pisma począwszy od pierwszego tysiąclecia p.n.e. Być może najwcześniejszym znanym przykładem obszernego tekstu w Ameryce jest Cascajal Block wykonany z serpentynitu przez Olmeków (jedna z głównych cywilizacji Mezoameryki), zawierający znaki dotychczas nieznane, które mogą stanowić najwcześniejszy system pisma w Nowym Świecie. Majowie byli autorami pisma logosylabicznego, reprezentującego całkowicie język mówiony społeczności. System pisma Zapotec jest jednym z najwcześniejszych systemów pisma w obu Amerykach.
17
Zachowały się jednak nie tylko chwalebne zasługi tubylczej ludności amerykańskiej. Europejscy pionierzy, którzy w XVII i XVIII w. zasiedlali Nowy Świat w swoich relacjach zwracali uwagę na okrucieństwo tubylców, których rytuały i sposób bycia przerażały. Bali się ich, ale też nie rozumieli społeczności, dla której walka i cierpienie stanowiła istotny element ich światopoglądu i wierzeń.
