Architektura
Ciekawostki o Pałacu Branickich w Białymstoku
Wersal Podlasia
Pałac Branickich w Białymstoku jest niewątpliwą atrakcją tego miasta. Jest jedną z najlepiej zachowanych rezydencji magnackich w Polsce, nazywaną Wersalem Podlasia lub Wersalem Północy. Staraniem rodu Branickich herbu Gryf, rezydencja stała się miejscem znaczącym w Europie, które skupiało wielu znakomitych artystów, poetów, ludzi nauki, a także wybitnych gości, wśród których byli nawet królowie. Odbudowany ze zniszczeń po II wojnie światowej nadal przyciąga swoją świetnością, jest chlubą miasta i siedzibą Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.
1
Pałac Branickich w Białymstoku to jedna z najlepiej zachowanych rezydencji magnackich w Polsce. Określany jest on mianem "Wersalu Podlasia", "Wersalu Północy" czy "Polskiego Wersalu".
2
Jego początki sięgają XVI wieku, kiedy to w miejscu istniejącego obecnie pałacu znajdował się dwór sekretarza królewskiego Mikołaja Raczkowicza. Po jego śmierci, żona Raczkowicza, Katarzyna Wołłowiczówna wniosła dwór do majątku swojego drugiego męża, Piotra Wiesiołowskiego, który postanowił rozbudować istniejący dwór.
3
Pierwotny drewniany dwór Raczkowicza został przekształcony w murowany, dwukondygnacyjny budynek dla rodziny Wiesiołowskich. Zleceniodawcą budowy był marszałek litewski, Piotr Wiesiołowski Młodszy herbu Ogończyk, a architektem Hiob Bretfus - polski inżynier wojskowy i architekt pochodzenia holenderskiego, nadworny architekt Zygmunta I Starego.
4
Zamek wybudowany był w stylu gotycko-renesansowym. Posiadał dwie kondygnacje, a dostępu do niego broniła fosa i umocnienia ziemne.
5
Spadkobiercą zamku po śmierci Piotra Wisiołowskiego został jego syn, marszałek wielki litewski Krzysztof Wiesiołowski. Przed swoją bezpotomną śmiercią w 1637 roku, swoje dobra zapisał skarbowi Rzeczypospolitej. Wdowa po Krzysztofie otrzymała w zamku dożywocie.
W okresie potopu szwedzkiego w zamku przebywała chorągiew litewska podległa Januszowi Radziwiłłowi.
6
Za zasługi w wojnie ze Szwedami, Sejm Rzeczypospolitej nadał dobra białostockie Stefanowi Czarnieckiemu. On zaś przekazał je swojej córce Katarzynie Aleksandrze, która dobra te wniosła w posagu do małżeństwa z Janem Klemensem Branickim (1624-1673), marszałkiem nadwornym koronnym.
Od tego czasu zamek stał się siedzibą rodu Branickich herbu Gryf.
7
Braniccy herbu Gryf (zwani czasem Gryfitami) byli gałęzią możnowładczego rodu Gryfitów-Świebodziców. Wywodzili się z Branic, dawnej miejscowości pod Krakowem, obecnie w jego granicach. Przez kilka stuleci Braniccy piastowali wysokie urzędy państwowe.
Ostatnim i najbardziej znanym członkiem rodziny był hetman wielki koronny Jan Klemens Branicki (1689-1771), jeden z najbardziej wpływowych ludzi w XVIII-wiecznej Polsce i jeden z największych polskich magnatów, właściciel 12 miast, 257 wsi i 17 pałaców (w tym także pałacu w Białymstoku).
8
Ojciec Jana Klemensa Branickiego, Stefan Mikołaj Branicki zlecił przebudowę zamku Wiesiołowskiego i przekształcenia go w barokową rezydencję. Dzieła tego podjął się pochodzący z Utrechtu inżynier, Tylman z Gameren, który wcześniej wsławił się m.in. budową pałacu Krasińskich w Warszawie i rezydencji prymasa Michała Radziejowskiego w Nieborowie.
Przebudowa zamku odbywała się w latach 1691-1697. Zmieniło się całe oblicze zamku; jedna z baszt została wykorzystana jako klatka schodowa, w drugiej baszcie usytuowano komnaty.
W czasie kolejnej przebudowy podwyższono boczne oficyny, postawiono jońską kolumnadę oraz wiele rzeźb. Pozostałością pierwotnego zamku, jego funkcji obronnej, były jedynie zarysy bastionu nieopodal stawu.
9
Istnieje legenda na temat poziemnego przejścia pomiędzy zamkiem a wieżą stojącego w pobliżu kościoła farnego. Fundatorem kościoła farnego w Białymstoku był Piotr Wiesiołowski. Kościół ten również przystosowany był do obrony. Piotr Wiesiołowski w swoim życiu ufundował wiele kościołów, jednym z nich jest kościół św. Anny w Starej Kamiennej na Podlasiu. Jest to budowla z 1610 roku i jest to najstarsza zachowana do dnia dzisiejszego budowla drewniana na Podlasiu.
10
Dalsza rozbudowa pałacu odbywała się w XVIII wieku na polecenie kolejnego z Branickich, Jana Klemensa i jego żony Izabeli Poniatowskiej. Tym razem pracami kierował saski architekt rokokowy, Jan Zygmunt Deybel. Dodano wówczas jedną kondygnację, tympanon od strony fasady i hełmy na wieżach z czasów Tylmana z Gameren.
Na wzór francuski zbudowano boczne skrzydła, aby objąć podkową dziedziniec, na który prowadziła brama zbudowana w 1758 roku przez architekta barokowego, Jana Henryka Klemma. Z inicjatywy Jana Zygmunta Deybela powstała też elewacja od strony dziedzińca.
Po śmierci Deybela prace przy przebudowie pałacu prowadził Jakub Fontana - architekt włoskiego pochodzenia, przedstawiciel baroku i klasycyzmu, nadworny architekt królów Polski. On ukształtował ostateczną bryłę pałacu, westybul, rokokowe wnętrza, a w 1754 roku klatkę schodową z rzeźbami Jana Chryzostoma Redlera "Rotator" i dwoma altanami.
