Architektura
Ciekawostki o Pałacu Branickich w Białymstoku
Wersal Podlasia
Pałac Branickich w Białymstoku jest niewątpliwą atrakcją tego miasta. Jest jedną z najlepiej zachowanych rezydencji magnackich w Polsce, nazywaną Wersalem Podlasia lub Wersalem Północy. Staraniem rodu Branickich herbu Gryf, rezydencja stała się miejscem znaczącym w Europie, które skupiało wielu znakomitych artystów, poetów, ludzi nauki, a także wybitnych gości, wśród których byli nawet królowie. Odbudowany ze zniszczeń po II wojnie światowej nadal przyciąga swoją świetnością, jest chlubą miasta i siedzibą Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.
1
Pałac Branickich w Białymstoku to jedna z najlepiej zachowanych rezydencji magnackich w Polsce. Określany jest on mianem "Wersalu Podlasia", "Wersalu Północy" czy "Polskiego Wersalu".
2
Jego początki sięgają XVI wieku, kiedy to w miejscu istniejącego obecnie pałacu znajdował się dwór sekretarza królewskiego Mikołaja Raczkowicza. Po jego śmierci, żona Raczkowicza, Katarzyna Wołłowiczówna wniosła dwór do majątku swojego drugiego męża, Piotra Wiesiołowskiego, który postanowił rozbudować istniejący dwór.
3
Pierwotny drewniany dwór Raczkowicza został przekształcony w murowany, dwukondygnacyjny budynek dla rodziny Wiesiołowskich. Zleceniodawcą budowy był marszałek litewski, Piotr Wiesiołowski Młodszy herbu Ogończyk, a architektem Hiob Bretfus - polski inżynier wojskowy i architekt pochodzenia holenderskiego, nadworny architekt Zygmunta I Starego.
4
Zamek wybudowany był w stylu gotycko-renesansowym. Posiadał dwie kondygnacje, a dostępu do niego broniła fosa i umocnienia ziemne.
5
Spadkobiercą zamku po śmierci Piotra Wisiołowskiego został jego syn, marszałek wielki litewski Krzysztof Wiesiołowski. Przed swoją bezpotomną śmiercią w 1637 roku, swoje dobra zapisał skarbowi Rzeczypospolitej. Wdowa po Krzysztofie otrzymała w zamku dożywocie.
W okresie potopu szwedzkiego w zamku przebywała chorągiew litewska podległa Januszowi Radziwiłłowi.
6
Za zasługi w wojnie ze Szwedami, Sejm Rzeczypospolitej nadał dobra białostockie Stefanowi Czarnieckiemu. On zaś przekazał je swojej córce Katarzynie Aleksandrze, która dobra te wniosła w posagu do małżeństwa z Janem Klemensem Branickim (1624-1673), marszałkiem nadwornym koronnym.
Od tego czasu zamek stał się siedzibą rodu Branickich herbu Gryf.
7
Braniccy herbu Gryf (zwani czasem Gryfitami) byli gałęzią możnowładczego rodu Gryfitów-Świebodziców. Wywodzili się z Branic, dawnej miejscowości pod Krakowem, obecnie w jego granicach. Przez kilka stuleci Braniccy piastowali wysokie urzędy państwowe.
Ostatnim i najbardziej znanym członkiem rodziny był hetman wielki koronny Jan Klemens Branicki (1689-1771), jeden z najbardziej wpływowych ludzi w XVIII-wiecznej Polsce i jeden z największych polskich magnatów, właściciel 12 miast, 257 wsi i 17 pałaców (w tym także pałacu w Białymstoku).
8
Ojciec Jana Klemensa Branickiego, Stefan Mikołaj Branicki zlecił przebudowę zamku Wiesiołowskiego i przekształcenia go w barokową rezydencję. Dzieła tego podjął się pochodzący z Utrechtu inżynier, Tylman z Gameren, który wcześniej wsławił się m.in. budową pałacu Krasińskich w Warszawie i rezydencji prymasa Michała Radziejowskiego w Nieborowie.
Przebudowa zamku odbywała się w latach 1691-1697. Zmieniło się całe oblicze zamku; jedna z baszt została wykorzystana jako klatka schodowa, w drugiej baszcie usytuowano komnaty.
W czasie kolejnej przebudowy podwyższono boczne oficyny, postawiono jońską kolumnadę oraz wiele rzeźb. Pozostałością pierwotnego zamku, jego funkcji obronnej, były jedynie zarysy bastionu nieopodal stawu.
9
Istnieje legenda na temat poziemnego przejścia pomiędzy zamkiem a wieżą stojącego w pobliżu kościoła farnego. Fundatorem kościoła farnego w Białymstoku był Piotr Wiesiołowski. Kościół ten również przystosowany był do obrony. Piotr Wiesiołowski w swoim życiu ufundował wiele kościołów, jednym z nich jest kościół św. Anny w Starej Kamiennej na Podlasiu. Jest to budowla z 1610 roku i jest to najstarsza zachowana do dnia dzisiejszego budowla drewniana na Podlasiu.
10
Dalsza rozbudowa pałacu odbywała się w XVIII wieku na polecenie kolejnego z Branickich, Jana Klemensa i jego żony Izabeli Poniatowskiej. Tym razem pracami kierował saski architekt rokokowy, Jan Zygmunt Deybel. Dodano wówczas jedną kondygnację, tympanon od strony fasady i hełmy na wieżach z czasów Tylmana z Gameren.
Na wzór francuski zbudowano boczne skrzydła, aby objąć podkową dziedziniec, na który prowadziła brama zbudowana w 1758 roku przez architekta barokowego, Jana Henryka Klemma. Z inicjatywy Jana Zygmunta Deybela powstała też elewacja od strony dziedzińca.
Po śmierci Deybela prace przy przebudowie pałacu prowadził Jakub Fontana - architekt włoskiego pochodzenia, przedstawiciel baroku i klasycyzmu, nadworny architekt królów Polski. On ukształtował ostateczną bryłę pałacu, westybul, rokokowe wnętrza, a w 1754 roku klatkę schodową z rzeźbami Jana Chryzostoma Redlera "Rotator" i dwoma altanami.
11
Jan Chryzostom Redler był polskim rzeźbiarzem, jednym z najważniejszych przedstawicieli warszawskiej rzeźby rokokowej w XVIII wieku. Tworzył przede wszystkim rzeźby o tematyce mitologicznej i alegorycznej. Działał głównie w Warszawie i na Podlasiu.
W 1757 roku, pomiędzy dziedzińcem wstępnym i honorowym stanęły jeszcze inne jego monumentalne rzeźby - "Herkules walczący ze smokiem" i "Herkules walczący z hydrą".
12
Braniccy byli mecenasami sztuki, skupiali wokół siebie wielu znakomitych artystów, poetów, ludzi nauki. W Pałacu Branickich przez wiele lat przebywała i tworzyła polska poetka okresu baroku Elżbieta Drużbacka, zwana przez współczesnych "słowiańską Safoną" i "Muzą sarmacką", tworzył tam Franciszek Karpiński - poeta epoki oświecenia.
W pałacu działał teatr, orkiestra dworska, zespół baletowy, występowały tam włoskie aktorki. Często bywali tam i niejednokrotnie pomieszkiwali znakomici goście: król August II, król August III z żoną i synami, książę kurlandzki Karol Krystian Wettyn, biskup Ignacy Krasicki, Stanisław August Poniatowski, cesarz Józef II Habsburg, wielki książę Paweł z żoną Katarzyną II, król Ludwik XVIII, a także posłowie: francuscy, angielscy, tureccy i rosyjscy.
13
W 1754 roku hetman Branicki założył przy pałacu pierwszą w Polsce uczelnię wojskową - Wojskową Szkołę Budownictwa i Inżynierii. Mieściła się tu także Szkoła Akuszeryjna, a w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej utworzyła tam Szkołę Akademicką Zgromadzenia Białostockiego.
14
Zgodnie z testamentem Jana Klemensa Branickiego, jego żona Izabela miała posiadać pałac dożywotnio. Po jej śmierci miał przejść w ręce Potockich. Jednak w wyniku upadku Rzeczypospolitej, spadkobiercy sprzedali rezydencję w 1802 roku królowi pruskiemu, z zastrzeżeniem, że nie może jej przejąć za życia Izabeli.
W 1807 roku po traktacie w Tylży, pałac przeszedł w posiadanie cara Rosji Aleksandra I.
15
W okresie zaboru rosyjskiego pałac został doszczętnie ograbiony z wyposażenia. Drzewa i krzewy wywieziono do rezydencji carskich, a ponad dwadzieścia rzeźb z pałacowego ogrodu do Petersburga. Częściowo zniszczono też elementy elewacji, jej rokokowe ornamenty i po adaptacji pomieszczeń, ukazem carskim umieszczono w pałacu w 1841 roku pensję dla panien z wyższych sfer rosyjskich - Instytut Dobrze Urodzonych Panien.
Uznano, że pozostawione w ogrodzie francuskim rzeźby mogą deprawować panny na pensji, dlatego ponad sto figur zabrano. Zburzono też prywatny teatr Branickich, a unikatową kurtynę podzielono na cztery części i sprzedano w Anglii.
W XIX wieku zasypano też większość ogrodowych stawów.
16
W czasie I wojny światowej w pałacu mieścił się szpital polowy. Działania wojenne nie spowodowały większych zniszczeń rezydencji. Po wojnie mieściła się tam siedziba urzędu wojewódzkiego - pałac był też rezydencją wojewody.
Przez krótki okres w czasie wojny polsko-bolszewickiej pałac był siedzibą Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski.
17
Podczas II wojny światowej pałac został zburzony w 70%. Dokonały tego wycofujące się w 1944 roku niemieckie wojska. Dzieła dopełniła w tym samym roku Armia Czerwona, niszcząc to co z pałacu pozostało.
Pałac odbudowano w latach 1946-1960, nawiązując do stanu z XVIII wieku. Jednak pośpiech nie pozwolił na zebranie pełnej dokumentacji i dlatego rekonstrukcja wnętrz nie jest wierna.
Do 1990 roku odbudowano Pawilon Toskański i kaplicę pałacową z kopułą i kopiami prac Augustyna Mirysa.
18
W 2006 roku, po 200 latach, bramie pałacowej przywrócono herb Branickich - Gryf. W XVIII wieku, w okresie największej świetności pałacu, brama ta była monumentalna, przypominała łuk triumfalny. Była bogato zdobiona, zwieńczona złocącą się rzeźbą Gryfa - herbem rodziny.
Na wieży brannej znajdował się zegar, który był symbolem prestiżu. Mechanizm zegarowy sprowadzony był ze Szwajcarii. Obecnie jest to najstarszy chodzący zegar wieżowy w Polsce. Według przewodników po pałacu, zgodnie ze wskazaniami zegara można się udać na randkę, ale na autobus raczej nie.
19
Podobno istnienie Wielkiej Bramy Pałac Branickich zawdzięcza królowi Augustowi II. Gdy w 1726 roku król August II Mocny wracał z sejmu w Grodnie, był bardzo chory. Cierpiał z powodu gangreny palca stopy (dziś wiadomo, że była to cukrzyca). Król bardzo obawiał się amputacji, gdyż w tamtych czasach był to zabieg wielce ryzykowny. Nie było jednak wyjścia, musiał zatrzymać się w Białymstoku u Branickich, którzy posiadali w pałacu znakomitych lekarzy. Podjęli się oni ratowania króla, dokonując udanej amputacji.
Król musiał pozostać w pałacu przez dłuższy czas, wobec czego Białystok stał się na kilka tygodni nieformalna stolicą Polski i Saksonii.
Trwałą pamiątką pobytu króla w Białymstoku jest budynek Bramy Wielkiej. To właśnie August II, entuzjasta architektury, odręcznie naszkicował plan budowli. Szkic króla został przekształcony w projekt przez Jana Henryka Klemma.
20
Początkowo brama główna do pałacu mieściła się w miejscu walczących Herkulesów. W 1758 roku została przeniesiona w miejsce, gdzie stoi do dziś. Po wojnie była jednym z nielicznych nienaruszonych białostockich zabytków. Jedynie gryf ze szczytu wieży rozpadła się ze starości jeszcze w XIX wieku. Został przywrócony w 2006 roku.
21
Nieodłączną częścią pałacu są ogrody tworzące wraz z nim zespół pałacowo-parkowy. Kompleks ten usytuowany jest na dwóch parterach: górnym i dolnym. W części górnej znajduje się pałac oraz ogród francuski mający kształt regularnego czworoboku.
Na dolnym parterze znajduje się ogród w stylu angielskim otoczony promenadami.
Zespół pałacowo-parkowy Branickich w Białymstoku nazywany jest Wersalem Podlasia.
22
Na terenie parkowo-pałacowym zachowały się pozostałości okresu świetności parku. Należą do nich:
- ze starego drzewostanu obejmującego 1200 drzew, zachowały się jedynie 24 lipy, 26 wiązów i 5 jesionów
- 24 pomniki
- 4 fontanny
- para sfinksów na cokołach
23
Obecnie w Pałacu Branickich swoją siedzibę ma Uniwersytet Medyczny w Białymstoku. Wnętrza zachowały styl barokowy pałacu, a w pomieszczeniach znajdują się oryginalne sztukaterie, płyty kominkowe z herbami Branickich i wnęki piecowe.
W pałacu znajduje się Sień Wielka z klatką schodową, apartamenty Izabeli Branickiej, Pokoje Złote, jadalnia i gabinet, Aula Wielka i kaplica.
Budynek udostępniony jest do zwiedzania.
