Ciekawostki o Pałacu Saskim w Warszawie

Istniał od XVIII wieku do roku 1944, kiedy to uległ całkowitemu zniszczeniu po upadku Powstania Warszawskiego. W ramach planowanego zniszczenia Warszawy, wojska niemieckie wysadziły w powietrze budynek pałacowy, ocalał jedynie fragment arkad z Grobem Nieznanego Żołnierza. Pałac nie został dotychczas odbudowany.

W 2021 roku została podjęta decyzja o odbudowie Pałacu Saskiego, pałacu Brühla oraz trzech kamienic przy ulicy Królewskiej. Uchwaloną przez Sejm ustawę, 15 sierpnia 2021 roku podpisał prezydent Andrzej Duda. Powołano spółkę celową Pałac Saski, która w marcu 2023 roku ogłosiła międzynarodowy konkurs na projekt odbudowy Pałacu Saskiego w Warszawie. Wybranych zostało 12 projektów, które przeszły do kolejnego etapu konkursu, a następnie wyłoniono 5 najlepszych, które do końca września 2023 maja czas na złożenie prac konkursowych. Zwycięski projekt ma być ogłoszony 12 października 2023 roku.

Jego zabudowania znajdowały się w miejscu, gdzie obecnie jest plac Stanisława Małachowskiego. Gdy po 1611 roku Zygmunt III Waza nadał Warszawie status Miasta Rezydencjalnego, zaczął się jego rozwój, powstawały nowe zabudowania, także na obrzeżach miasta. Tak też stało się z folwarkiem.

Budynek, który przeszedł do historii jako pałac Brühla, zbudowany został w latach 1639-1642. Był to murowany piętrowy budynek zbudowany na planie czworokąta. Jerzy Ossoliński, jako jeden z najzamożniejszych i najbardziej obytych w świecie magnatów Rzeczpospolitej, w swoim nowym pałacu kazał zainstalować dwie windy osobowe - były to pierwsze windy osobowe w Warszawie.

Tobiasz i Jan Andrzej Morsztynowie otrzymali nadanie ziemskie od króla Jana Kazimierza w 1661 roku. Tobiasz otrzymał parcelę naprzeciwko zabudowań folwarku, a Jan Andrzej na miejscu ruin dworu Andrzeja Firleja.

Ich dwory zostały wybudowane już w 1664 roku, lecz Tobiasz Morsztyn zmarł tego samego roku. Po śmierci brata, Jan Andrzej Morsztyn wybudował okazały piętrowy, barokowy budynek z czterema wieżami, w którym na piętrze znajdowała się reprezentacyjna sala. Prowadziły do niej monumentalne schody. Budynek był  jednym z największych w ówczesnej Warszawie, podziwiany przez mieszkańców jako bardzo piękny. Znajdowała się w nim galeria sztuki, a Morsztyn tworzył tam swoje najlepsze dzieła poetyckie. Gościł w nim zacnych gości, między innymi hetmana Jana Sobieskiego.

Po wyjeździe Morsztyna z kraju, domem zajęła się jego córka, Ludwika Maria, żona Kazimierza Ludwika Bielińskiego herbu Junosza. Małżonkowie rozbudowali rezydencję, dobudowując piętro.

Po śmierci króla Jana III Sobieskiego na polskim tronie zasiadł elektor saski Fryderyk August I, który koronowany był w Polsce w 1697 roku jako August II Mocny (przydomek "Mocny" pochodził prawdopodobnie od jego nadzwyczajnej siły - ponoć potrafił zginać podkowy gołymi rękami) . Po dziewięciu latach panowania został on zmuszony do abdykacji, a na polskim tronie zasiadł na krótko Stanisław Leszczyński. August II Mocny powrócił na polski tron w 1709 roku.

August II Mocny nabył Pałac Morsztynów w 1713 roku w ramach swojej koncepcji architektonicznej Osi Saskiej, kazał go przebudować i rozbudować. Autorami tej architektonicznej koncepcji byli drezdeńscy architekci: : Matthäus Daniel Pöppelmann, J. Naumann, Z. Longuelune, Joachim Daniel Jauch i Jan Zygmunt Deybel.

Oś zaczynała się na Krakowskim Przedmieściu i kończyła się na placu Żelaznej Bramy. Biegła przez Ogród Saski na długości około 1650 metrów. Łączyła ona dwa istotne dla polskiej państwowości miejsca: kościół św. Wawrzyńca we wsi Wola (dawne pole elekcyjne) i wieś Kamion (miejsce pierwszej wolnej elekcji w 1573 roku). Po licznych wyburzeniach i budowach uzyskano Oś o kształcie pięciobocznego wachlarza, której  centralnym punktem był pałac Saski z ogrodem. Główny wjazd na teren Osi znajdował się na Krakowskim Przedmieściu. Wchodziło się tam przez bramę na plac, na którym odbywały się parady i ćwiczenia wojskowej musztry.

Dziedziniec ten od stron: północnej, wschodniej i południowej otoczono murem z bramami wjazdowymi. Od zachodniej strony wzniesiono Żelazną Bramę z wielkimi żelaznymi wrotami. Skrzydła bramy wykonano z kutego żelaza. Każde ze skrzydeł miało około 1 metra szerokości i 3,5 metra wysokości. Szerokie na 2 metry filary bramy miały wysokość około 5 metrów. Przez tę bramę wychodziło się na plac targowy (dziś znajdują się tam Hale Mirowskie).

Budynek pałacu spełniał oczekiwania króla, jednak jego otoczenie było zbyt mało reprezentacyjne i zbyt małe, aby pomieścić dodatkowe budynki dla dworu i personelu obsługi. Dlatego August II Mocny wykupił kolejne nieruchomości w sąsiedztwie, w tym parcelę Tobiasza Morsztyna, dzięki czemu posiadłości obu braci znalazły się obrębie pałacu.

Do istniejącego dawnego pałacu Morsztyna dobudowano symetrycznie, po obu stronach, dwa drewniane skrzydła. Cała rezydencja została połączona też z pałacem Ossolińskiego (późniejszy pałac Brühla).

Do urządzenia wnętrz pałacowych zostały użyte najdroższe materiały. Największa, reprezentacyjna sala pałacu znajdująca się na piętrze, wykończona była czerwono-złotym kurdybanem (tapeta wykonana ze skór zwierzęcych, intensywnie zdobiona we wzory z tłoczeniami, złoceniami, malowidłami). 

Było tam sporo marmurów, złota, jedwabiu, tapiserii (gobelin, arras - jednostronna tkanina o różnorodnej dekoracji: figuralnej, heraldycznej czy zwierzęco-roślinnej, służąca do dekoracji ścian), kunsztowne zdobienia okien i drzwi oraz sporo obrazów.

Ten barokowy ogród został przez króla Augusta II Mocnego udostępniony mieszkańcom Warszawy w maju 1727 roku, jako pierwszy park publiczny w mieście. Nie każdy mógł tam wejść, wstęp do ogrodu mieli tylko ludzie porządnie ubrani. Park szybko stał się ulubionym miejscem rozrywki i wypoczynku dla mieszkańców Warszawy.

W ogrodzie z inicjatywy króla Augusta III Sasa wzniesiono Opernhaus - Warszawską Operalnię, która była pierwszym  publicznym teatrem operowym w Polsce. Usytuowana była w południowo-zachodniej części Ogrodu Saskiego. Pierwowzorem Operalni warszawskiej był Teatr Mały w Dreźnie z 1687 roku. Budynek rozebrano w 1772 roku z powodu fatalnego stanu technicznego, a przedstawienia operowe odbywały się w Pałacu Radziwiłłowskim przy Krakowskim Przedmieściu.

W czerwcu 1855 roku uruchomiono w Warszawie pierwszy wodociąg miejski, prowadzący wodę z Wisły przez stację pomp przy ulicy Karowej. W Ogrodzie Saskim powstał wodozbiór (rodzaj wieży ciśnień) o kształcie wzorowanym na rzymskiej świątyni Westy w Tivoli pod Rzymem. Wodę z tego zbiornika rozprowadzano do 16 zdrojów oraz 4 fontann w różnych częściach miasta, między innymi do zachowanej do dziś fontanny w Ogrodzie Saskim.

Wybudowano tam drewniany budynek Teatru Letniego. W 1902 roku pierwsza polska wytwórnia filmowa Towarzystwo Udziałowe Pleograf założona przez wynalazcę, pioniera kinematografii Kazimierza Prószyńskiego organizowała w nim pionierskie pokazy polskich filmów dokumentujących codzienne życie w Warszawie.

W 1899 roku Warszawskie Towarzystwo Higieniczne otworzyło w Ogrodzie Saskim jeden z pierwszych w mieście placów zabaw dla dzieci, ufundowany przez bankiera Wilhelma Raua.

W okresie niemieckiej okupacji Ogród Saski nosił niemiecką nazwę Sächsischengarten i od 1942 roku zamknięto go dla ludności polskiej.

Następcą króla został jego syn August III Sas. Panował trzydzieści lat, z czego jedną trzecią spędził w Warszawie, w Pałacu Saskim, który rozbudowywał. Nowy władca sporo uwagi poświęcał wystawnemu życiu i powiększaniu bogactwa swojego drezdeńskiego dworu (był elektorem saskim jako Fryderyk August II). Był wielkim znawcą i mecenasem sztuki, głównie malarstwa, wzbogacając Galerię Drezdeńską o arcydzieła klasy światowej.

W 1748 roku wzniósł w Ogrodzie Saskim Operalnię. Angażował zespoły włoskiej commedia dell’arte, opery i baletu. W 1733 roku Jan Sebastian Bach dedykował mu swoją wielką mszę h-moll, jedno z największych dzieł w historii muzyki, uważane przez krytyków za najdoskonalsze dzieło jego muzyki sakralnej.

Za jego panowania modny stał się styl rokoko i w nim właśnie wnętrza pałacowe były dekorowane. Starania nowego władcy spowodowały, że Pałac Saski stał się jedną z najpiękniejszych rezydencji w osiemnastowiecznej Europie.

August III Sas zamówił do Ogrodu Saskiego kilkadziesiąt rokokowych figur, z których do dziś zachowało się dwadzieścia jeden.

Pierwszym i zaufanym ministrem króla Augusta III Sasa był Henryk Brühl. Posiadał on olbrzymią władzę, a w zasadzie rządził w imieniu króla, gdy ten przebywał w Dreźnie. Aby usprawnić zarządzanie państwem i komunikację z królem, kupił i dołączył do Pałacu Saskiego Pałac Ossolińskiego.

Przebudował go w stylu rokoko, dobudował piętro i balkon nad głównym wejściem. Po śmierci Brühla podjęto uchwałę o zakupie za sumę 1 miliona złotych z funduszy państwa jego pałacu jako siedzibę ambasady Rosji.

Zbudowano wówczas nową salę balową od strony ogrodu. Mieściły się tam później ambasady: Rosji i Francji. W okresie Królestwa Polskiego pałac był miejscem urzędowania wielkiego księcia Konstantego i Nikołaja Nowosilcowa (wróg polskich ruchów wolnościowych, rusyfikator, jego postać pojawia się w III części Dziadów Adama Mickiewicza).

Po przeniesieniu CBT na ulicę Nowogrodzką, pałac przejęło Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Budynek kolejny raz przebudowano, powstało nowe modernistyczne skrzydło, a za projekt odpowiadał Bohdan Pniewski, architekt, profesor Politechniki Warszawskiej.

Zaprojektowane przez Pniewskiego wnętrza były w 1937 roku jedną z najciekawszych kreacji architektonicznych lat międzywojennych.

W grudniu 1938 roku w gmachu MSZ odsłonięto pomnik Józefa Piłsudskiego.

Mieściła się także w nim dyspozytornia systemu megafonów ulicznych (tzw. szczekaczek). Z okresem tym związane są dwie historie dotyczące polskiego podziemia antyniemieckiego.

Pierwsza z nich dotyczy Teodory Żukowskiej ps. "Milena", agentki Armii Krajowej, która z racji swojego austriackiego pochodzenia, od 1939 roku pracowała w tym budynku. W ciągu czterech lat pracy Żukowska przekazała kierownictwu podziemia setki cennych informacji i dokumentów, m.in. comiesięczne raporty Fischera, nazwiska donosicieli, listy osób przeznaczonych do aresztowania, informacje o sytuacji na froncie wschodnim i inne.

 Pałac Saski pozostawał w rękach Wettynów do czasów Królestwa Polskiego, w 1816 roku cała posiadłość przeszła w ręce rządu pruskiego. Ogród Saski zaczęto wykorzystywać do ćwiczeń wojskowych, w wyniku czego uległ on zniszczeniu.

Była to najlepsza szkoła średnia w Królestwie Polskim. Przeznaczona była dla młodzieży z zamożnych klas społecznych zamieszkującej Warszawę, stolicę regencji pruskiej - Prusy Nowowschodnie, powstałe po III rozbiorze Polski. Jej celem była germanizacja młodzieży polskiej i wychowanie jej w wierności do korony pruskiej. Była to szkoła o profilu humanistycznym, w której uczono łaciny, greki, polskiego, niemieckiego i francuskiego, filozofii, etyki, a także przedmiotów matematyczno-przyrodniczych i technicznych, muzyki, jazdy konnej i tańca.

Do 1817 roku szkoła mieściła się w północnej oficynie Pałacu Saskiego (później przeniesiono ją do Pałacu Kazimierzowskiego).

Kadra nauczycielska Liceum Warszawskiego korzystała z mieszkań służbowych w pałacu. Wśród nauczycieli był Mikołaj Chopin, profesor języka francuskiego, który mieszkał tam z rodziną - zachował się rysunek Fryderyka Chopina przedstawiający dyrektora Liceum, Samuela Bogumiła Lindego.

W Pałacu Saskim Fryderyk w wieku sześciu lat skomponował swój pierwszy utwór, dzięki czemu uchodził w Warszawie za genialne dziecko. Fanem jego talentu był książę Konstanty Romanow, naczelny wódz armii Królestwa Polskiego i pełniący obowiązki gubernatora wojskowego Królestwa Polskiego. Pierwszy występ młodego Chopina przed księciem odbył się w Pałacu Brühla, Fryderyk musiał bisować.

Fryderyk często zapraszany był do Belwederu, gdzie godzinami grał dla Konstantego.

Pierwotnie handlowano na niej walutami, wekslami oraz towarami. Dopiero dziesięć lat później pojawiły się na niej papiery wartościowe. W Pałacu Saskim Giełda Kupiecka funkcjonowała przez jedenaście lat, następnie została przeniesiona na Plac Bankowy, aż w 1876 roku doczekała się swojej własnej siedziby przy ulicy Królewskiej. Tam przetrwała do wybuchu II wojny światowej, podczas której budynek giełdy został całkowicie zniszczony.

W drugiej połowie XIX wieku na ziemiach polskich powstały kolejne giełdy: w Krakowie, we Lwowie, Łodzi i Poznaniu, ale ta warszawska była najważniejsza.

Skwarcow był właścicielem wielobranżowego sklepu mieszczącego się w kamienicy Roeslera i Hurtiga znajdującej się przy Krakowskim Przedmieściu. Był też przedsiębiorcą budowlanym, który brał udział m.in. przy budowie Cytadeli i Twierdzy Modlin, dostarczał materiały budowlane dla Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Współpracował z Leopoldem Kronenbergiem (bankier, finansista, inwestor) przy dzierżawie monopolu tabacznego.

W 1837 roku na przetargu kupił za 115 200 złotych zdewastowany Pałac Saski i zlecił jego przebudowę inżynierowi budownictwa Adamowi Idźkowskiemu. Zamierzał uzyskać luksusowy dom dochodowy. W zasadzie nie była to przebudowa, a budowa całkowicie nowego obiektu w miejscu rozebranego do fundamentów pałacu. Wybudowano dwa budynki połączone klasycystyczną kolumnadą, osadzoną na ciągu arkad. Styl powstałego obiektu został określony przez historyków sztuki jako "petersburski klasycyzm".

Pomnik został odsłonięty 29 listopada 1841 roku w rocznicę wybuchu powstania listopadowego na placu Saskim. Nie cieszył się popularnością wśród mieszkańców stolicy i był nazywany "pomnikiem hańby".

W 1899 roku pomnik przeniesiono w związku z budową prawosławnego soboru św. Aleksandra Newskiego na plac Zielony (obecnie plac Jana Henryka Dąbrowskiego). Pomnik był w tym miejscu często dewastowany. W kwietniu 1917 roku monument został rozebrany.

Pozostał po nim wymowny dwuwiersz "Osiem lwów, czterech ptaków pilnuje siedmiu łajdaków".

Zamachowcem był oficer pochodzenia ukraińskiego, Andriej Potebnia, który wypalił namiestnikowi w kark z pistoletu i szybko się oddalił.  Aleksander Nikołajewicza von Lüders, choć ciężko ranny, przeżył. Zamach ten zapoczątkował serię ataków na carskich funkcjonariuszy, których dokonywali członkowie tzw. bractwa sztyletników, działającego na zlecenie Komitetu Centralnego Narodowego, który z chwilą wybuchu powstania styczniowego przekształcił się w Tymczasowy Rząd Narodowy.

Wielkim zwolennikiem tej budowy był car Aleksander III, który twierdził, że prawosławni mieszkańcy Warszawy powinni mieć swoje godne miejsce modlitwy. Zbudowano go w stylu eklektycznym, do wykończenia wnętrza wykorzystano marmury, granity i kamienie szlachetne. Sobór posiadał wolnostojącą dzwonnicę, która była jedną z najwyższych budowli Warszawy - miała 70 metrów wysokości.

Sobór, jako symbol rusyfikacji, został rozebrany w latach 20., mniej niż 15 lat po ukończeniu budowy

Szefem sztabu był generał broni Tadeusz Rozwadowski. W pałacu ulokowano biura Oddziału IV Informacyjnego, który zajmował się miedzy innymi radiowywiadem. Działała tam Sekcja Szyfrów zajmująca się nasłuchem radiowym i łamaniem szyfrów. Sekcja ta miała wiele osiągnięć w łamaniu radzieckich szyfrów, co było niezwykle istotne dla powodzenia bitwy warszawskiej i całej wojny polsko-bolszewickiej.

Po wojnie z bolszewikami w 1922 roku szefem Sztabu Generalnego został Józef Piłsudski. Wraz z rodziną mieszkał przez rok w mieszkaniu służbowym w Pałacu Saskim.

Pomnik dłuta Bertela Thorvaldsena (duński rzeźbiarz islandzkiego pochodzenia, jeden z czołowych przedstawicieli klasycyzmu, jego autorstwa jest także pomnik Kopernika) przedstawiał księcia siedzącego na koniu i trzymającego w prawej ręce miecz. Rzeźba wzorowana była na pomniku Marka Aureliusza na Kapitolu w Rzymie.

Uroczystość odsłonięcia pomnika 3 maja 1923 roku powiązana była z przyjazdem i mianowaniem Marszałkiem Polski Ferdinanda Focha.

Monument został wysadzony w powietrze przez Niemców 16 grudnia 1944 roku. Nowy odlew rzeźby podarowało Warszawie Królestwo Danii w 1952 roku. Pomnik ustawiono przed Starą Pomarańczarnią w Łazienkach Królewskich, a w 1965 roku przeniesiono na dziedziniec Pałacu Prezydenckiego, gdzie stoi do dziś.

Idea upamiętnienia poległych w walkach nieznanych żołnierzy zrodziła się we Francji bezpośrednio po I wojnie światowej. Pierwszy na świecie Grób Nieznanego Żołnierza powstał w Paryżu w 1920 roku. Upamiętnia on żołnierzy poległych w latach 1914-1918.

W warszawskim Grobie Nieznanego Żołnierza złożono szczątki niezidentyfikowanego żołnierza, sprowadzone z Cmentarza Obrońców Lwowa. Twórcą grobu był artysta-rzeźbiarz Stanisław Kazimierz Ostrowski.

Grób Nieznanego Żołnierza i kolumnada pod którą się znajduje są jedynym elementem Pałacu Saskiego, który przetrwał II wojnę światową. Niemcy podłożyli materiały wybuchowe pod cały pałacowy kompleks. Mówi się, że pod kolumnadą również nawiercono otwory do umieszczenia w nich dynamitu, ale ponoć żołnierz, który miał go tam umieścić, nie zrobił tego celowo, z szacunku do spoczywającego tam nieznanego żołnierza.

Pod koniec grudnia 1932 roku Marianowi Rejewskiemu udało się odczytać pierwsze informacje przesyłane za pośrednictwem niemieckiej maszyny szyfrującej "Enigma". Współpracownikami Rejewskiego byli Jerzy Różycki i Henryk Zygalski, młodzi studenci matematyki Uniwersytetu Poznańskiego, którzy uczestniczyli w kursie dla kryptologów. Po ukończeniu kursu zostali zatrudnieni w 1930 roku w Biurze Szyfrów Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.

Zaprojektowali oni kopię maszyny szyfrującej. Kolejne egzemplarze powstawały w warszawskiej Wytwórni Radiotechnicznej AVA. Kilka połączonych ze sobą maszyn tworzyło tzw. bombę kryptologiczną, która automatycznie łamała niemiecki szyfr. W 1939 roku polskie władze wojskowe przekazały Francji i Wielkiej Brytanii egzemplarze kopii "Enigmy".