Architektura
Ciekawostki o Hagii Sophii
Najważniejsze dzieło architektury bizantyjskiej
Świątynia Hagia Sophia, obecnie meczet w Stambule, pierwotnie powstała jako kościół Mądrości Bożej.
Była świątynią najwyższej rangi w Cesarstwie Bizantyjskim, katedrą patriarchy, miejscem modlitw i koronacji cesarzy bizantyjskich.
Ufundowana została przez cesarza Justyniana I Wielkiego w VI wieku, a według legendy, plany na rozbudowę świątyni otrzymał on od zastępów aniołów.
Jest jedną z najpiękniejszych budowli sakralnych pierwszego tysiąclecia naszej ery, przejawem zmieniających się stylów w sztuce i kulturze, łączących dwie wielkie religie.
1
Hagia Sophia powstała w latach 532-537 jako największy chrześcijański kościół wschodniego Cesarstwa Rzymskiego (Cesarstwa Bizantyjskiego) i Wschodniego Kościoła Prawosławnego. W latach 1204-1261, w okresie Cesarstwa Łacińskiego, przejściowo stała się katedrą rzymskokatolicką.
2
Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w 1453 roku Hagia Sophia została zamieniona na meczet. W latach 1934-2020 świątynia pełniła rolę muzeum, a po decyzji unieważniającej dekret z 1934 roku i decyzji prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana została ponownie zamieniona w meczet.
3
Świątynia powstała z inicjatywy cesarza Justyniana I Wielkiego. Pierwszym kościołem w miejscu obecnej świątyni Hagia Sophia był kościół znany jako Magna Ecclesia - Wielki Kościół (ze względu na jego wielkość w porównaniu do rozmiarów współczesnych kościołów w mieście). Konsekrowano go w 360 roku, za panowania cesarza Konstancjusza II. Zbudowano go obok Wielkiego Pałacu, głównej rezydencji cesarskiej.
Kościół ten miał drewniany strop, kolumny i wejście skierowane na zachód. W 404 roku kościół spłonął, odbudowano go w 415 roku, po czym uległ ponownemu zniszczeniu w 532 roku.
Wtedy też cesarz Justynian polecił dwóm greckim specjalistom, architektowi Izydorowi z Miletu i inżynierowi i matematykowi Antemiusowi z Tralles zaprojektowanie i rozpoczęcie budowy kościoła. Sam cesarz ponoć brał czynny udział w planowaniu kościoła.
4
Za czasów Justyniana I Wielkiego Cesarstwo Bizantyńskie osiągnęło największą potęgę. Celem Justyniana była odbudowa Imperium Romanum, cesarstwa rzymskiego z jego potęgą terytorialna i polityczną. W ciągu czterdziestu lat panowania doprowadził Bizancjum do potęgi, a jego panowanie uważa się za jeden z najważniejszych okresów w historii imperium.
Justynian wpłynął na rozwój prawa, ustanawiając podział na prawo cywilne i karne, on też zbudował jeden z najznakomitszych obiektów architektury, jakim jest Hagia Sophia.
5
Świątynia zdumiewa swoją architektoniczną formą, olbrzymim rozmachem konstrukcji. Jeden z wysłanników kijowskiego księcia Włodzimierza I Wielkiego, po wizycie w kościele Mądrości Bożej, Hagia Sophia powiedział: "I nie widzieliśmy, czy jesteśmy na ziemi czy w niebie..."
6
Hagia Sophia łączy w sobie cechy bazyliki - podłużnej budowli założonej na planie prostokąta lub krzyża łacińskiego - i budowli centralnej - założonej na planie koła, wieloliścia lub wieloboku. Typ bazylikowy charakterystyczny jest dla architektury chrześcijańskiej kręgu łacińskiego, a typ centralny dla kręgu greckiego chrześcijaństwa.
Centralną część kościoła stanowi przestrzeń na planie kwadratu, znajdująca się w nawie głównej i wyznaczona przez cztery potężne filary. W kwadrat wpisane jest koło będące podstawą kopuły rozpiętej nad główna przestrzenią świątyni.
Kopułę podtrzymują cztery pendentywy (rodzaj sklepienia o kształcie trójkąta sferycznego) - jest to rozwiązanie typowe dla architektury bizantyjskiej. Dzięki nim masywna kopuła o średnicy 31 metrów i wysokości od posadzki do najwyższego punktu - 55,6 metra - optycznie traci swój ciężar, staje się lekka.
Od wschodu i zachodu poniżej kopuły, do ścian nawy przylegają dwie półkopuły, wspierające kopułę centralna i przykrywające pozostała przestrzeń. Dodatkowo filary podtrzymujące kolumnę wzmocniono masywnymi przyporami.
7
Nawy boczne oddzielone są od nawy głównej kolumnami połączonymi łukiem półokrągłym. Partie nawy głównej przykryte półkopułami zawierają cztery nisze półkoliste. Nawy boczne przykryte są sklepieniem krzyżowym, a ponad nimi znajduje się galeria zwana emporą. W górnej galerii, miejscu tradycyjnie zarezerwowanym dla cesarzowej i jej dworu, zachowało się kilka mozaik.
Nawy boczne są zacienione, w przeciwieństwie do nawy głównej, która jest monumentalna i oświetlona.
8
Justynian I Wielki nie szczędził środków na wyposażenie kościoła. Do wystroju świątyni użyto porfirów i marmurów, które wykorzystano jako okładzinę ścian i filarów. Do wykonania kolumn zastosowano w większości zielony marmur. Wiele elementów zdobionych było złotem, srebrem, kością słoniową i błyszczącymi kamieniami.
Wnętrze kopuły pokrywała złota mozaika, a w pendentywach umieszczono wielkie postacie cherubinów.
9
W 558 roku kopuła zawaliła się podczas trzęsienia ziemi. Została odbudowana i podwyższona, a w jej wnętrzu umieszczono krzyż, który później zastąpił wizerunek Chrystusa. Kolejne trzęsienie ziemi w 989 roku również doprowadziło do zburzenia kopuły świątyni, odbudowano ją w 991 roku.
Kościół też wielokrotnie płonął, ale za każdym razem szybko go ratowano.
10
Gdy w 1453 roku Hagia Sophia została przekształcona w meczet, dodano do jej architektury wysokie minarety i liczne mauzolea otaczające budynek. W 1453 roku Turcy osmańscy zdobyli Konstantynopol, a sułtan Mehmed II udał się do Hagii Sophii na pierwszą piątkową modlitwę po zdobyciu miasta. Przystąpiono do przekształcenia świątyni w meczet.
Część mozaik i fresków usunięto, a resztę zamalowano. Z okresu osmańskiego pochodzi osiem drewnianych medalionów, zawieszonych u podstawy kolumny. Umieszczono na nich osiem imion: Allaha, Mahometa, czterech pierwszych kalifów: Abu Bakra, Umara, Uthmana i Alego oraz dwóch wnuków Mahometa: Hasana i Husajna.
W XVI wieku przywieziono z Miletu dwa olbrzymie naczynia marmurowe, w których prawdopodobnie przechowywano oliwę do lamp.
11
Gdy imperium osmańskie upadło, Turcja stała się świecką republiką. Jej pierwszy prezydent Mustafa Kemal Atatürk polecił w 1934 r., by świątynia służąca ponad 916 lat chrześcijanom i 481 lat muzułmanom została zamieniona w muzeum.
W 2020 roku sad administracyjny w Turcji unieważnił dekret z 1934 roku przekształcający Hagię Sophię w muzeum. Hagia Sophia na powrót stała się meczetem, miejscem modlitw muzułmanów. Miejsce to pozostaje otwarte dla odwiedzających poza godzinami modlitwy. Wejście jest bezpłatne.
12
Ważnym wydarzeniem w historii Hagii Sophii był okres ikonoklazmu, kiedy to sprzeciwiano się kultowi obrazów i wizerunków. Począwszy od 726 aż do 843 roku, z polecenia cesarza Leona III niszczono wizerunki Jezusa Chrystusa, Marii Panny i świętych.
13
Hagia Sophia została ograbiona i zbezczeszczona w 1204 roku przez rycerstwo zachodnie podczas IV krucjaty. W latach 1204-1261 kościół służył katolikom.
14
Wielka kopuła w Hagia Sophia była największą kopułą wiszącą na świecie, aż do ukończenia Bazyliki św. Piotra. Ma ona znacznie niższą wysokość niż jakakolwiek inna kopuła o tak dużej średnicy.
15
Hagia Sophia słynie ze światła, które odbija się wszędzie we wnętrzu nawy, nadając kopule wygląd unoszącej się nad nią. Efekt ten osiągnięto poprzez wstawienie czterdziestu okien wokół podstawy oryginalnej konstrukcji. Wstawienie okien w konstrukcję kopuły dodatkowo zmniejszyło jej wagę.
16
Najstarszym elementem architektonicznym znalezionym w Hagia Sophia , datowanym na II w p.n.e. są Drzwi Nicei. Zostały one włączone do budynku przez cesarza Teofila w 838 roku. Dekoracje na nich są wykonane z płaskorzeźb o geometrycznych kształtach oraz roślin. Pochodzą one prawdopodobnie z pogańskiej świątyni w Tarsie.
17
Największe drzwi w Hagia Sophia to Cesarska Brama, drzwi, z których korzystał wyłącznie cesarz, jego osobista straż przyboczna oraz świta. Datowane są na VI wiek. Mają około 7 metrów długości, a źródła bizantyjskie podają, że wykonane są z drewna pochodzącego z Arki Noego.
W kwietniu 2022 drzwi zostały zdewastowane przez nieznanych napastników.
18
W północno-zachodniej części budynku znajduje się kolumna z otworem pośrodku, pokryta płytami z brązu. Kolumna nosi nazwę "kolumny płaczu", "kolumny życzeń" lub "kolumny potu". Legenda głosi, że kolumna stała się wilgotna od czasu pojawienia się w jej pobliżu w 1200 roku Grzegorza Cudotwórcy, biskupa i spowiednika.
Mówi się, że dotknięcie wilgoci leczy wiele chorób.
