Rośliny
Ciekawostki o kukurydzy
Złoto Ameryki
Za ojczyznę kukurydzy uważa się Mezoamerykę, gdzie jej uprawa wywarła ogromny wpływ na rozwijające się tam starożytne cywilizacje. Zyskała sobie nawet określenie "Złoto Ameryki", ponieważ stanowiła podstawę wyżywienia, była surowcem handlowym, a także przedmiotem kultu religijnego. Dzięki kontaktom handlowym rozprzestrzeniła się na inne regiony świata, dzięki Kolumbowi trafiła do Europy. W Polsce znamy ją od XVIII wieku. Obecnie produkuje się jej więcej niż jakiegokolwiek innego ziarna, a w produkcji tej przodują Stany Zjednoczone.
1
Kukurydza (Zea) to jednoroczna trawa z rodziny Gramineae, podrodziny wiechlinowatych, która obejmuje takie rośliny jak pszenica, żyto, jęczmień, ryż, sorgo, trzcina cukrowa i in. Istnieją dwa główne gatunki rodzaju Zea (z sześciu łącznie): Zea mays - kukurydza zwyczajna i Zea diploperennsis - teosinte (wieloletnia odmiana dzika), która bardziej jest chwastem łatwo krzyżującym się z kukurydzą.
Roczna odmiana teosinte (teosynta) o nazwie Zea mays mexicana jest najbliższym botanicznym krewnym kukurydzy. Nadal rośnie w warunkach naturalnych jako roślina jednoroczna w Meksyku i Gwatemali.
Uważa się, że kukurydza to zwyrodniała postać tej trawy, która powstała na drodze mutacji i została utrwalona przez człowieka.
2
Pochodzenie kukurydzy nie jest w pełni wyjaśnione. Spór o jej pochodzenie jest długotrwały i toczy się pomiędzy poszczególnymi rejonami Ameryki, a nawet Afryki i Azji. Większość historyków uważa, że kukurydza została udomowiona w dolinie Tehuacan lub dolinie rzeki Balsas w Meksyku około 9000 lat temu.
Najstarsze zachowane typy kukurydzy pochodzą z wyżyn meksykańskich, skąd kukurydza rozprzestrzeniła się do obu Ameryk.
3
Uprawa kukurydzy została wprowadzona do Ameryki Południowej z Meksyku w dwóch wielkich falach. Pierwsza, ponad 6000 lat temu rozprzestrzeniła się w Andach (dowody na uprawę w Peru znaleziono sprzed około 6700 lat). Druga fala rozprzestrzeniła się około 2000 lat temu przez niziny Ameryki Południowej.
4
Z uprawą kukurydzy silnie związane były kultury starożytnych Majów i Azteków Wywarła ona ogromny wpływ na te cywilizacje, gdyż była istotnym źródłem pożywienia, otaczano ją kultem religijnym wierząc, że bogowie ulepili człowieka z mąki pochodzącej z kukurydzy.
Uprawa kukurydzy przyczyniła się do wyparcia kultury zbieracko-łowieckiej i przejścia do gospodarki rolniczej.
5
Po przybyciu Europejczyków do Mezoameryki w 1492 roku hiszpańscy osadnicy spożywali kukurydzę, choć zdecydowanie woleli chleb pszenny. Wiązało się to też z faktem, że mąki pszennej nie można było zastąpić mąką kukurydzianą przy sporządzaniu opłatka eucharystycznego ( w wierze chrześcijańskiej tylko chleb pszeniczny mógł ulec przeistoczeniu w ciało Chrystusa).
Niektórzy Hiszpanie obawiali się też, że jedząc kukurydzę, której nie uważali za wartościowy pokarm, osłabią się i upodobnią się do Indian.
Z punktu widzenia Europejczyków, jedzenie które jedli, bardziej niż środowisko, w którym żyli, dało Indianom i Hiszpanom zarówno charakterystyczne cechy fizyczne, jak i odmienne osobowości.
6
Pomimo tych obaw osadnicy jedli kukurydzę, a odkrywcy i kupcy sprowadzili ją do Europy. Kukurydza rozprzestrzeniła się na resztę świata ze względu na jej zdolność do wzrostu w różnych klimatach. W Hiszpanii była uprawiana już w kilkadziesiąt lat po podróżach Kolumba, a następnie rozprzestrzeniła się na Włochy, Afrykę Zachodnią i do innych krajów.
Do Polski kukurydza trafiła w XVIII wieku, przywieziona z Rumunii lub Węgier.
7
Powszechna uprawa kukurydzy najprawdopodobniej rozpoczęła się w południowej Hiszpanii w 1525 roku. Miała ona szereg zalet w porównaniu z pszenicą czy jęczmieniem - dawała dwa i pól razy więcej energii pokarmowej (energia chemiczna, którą zwierzęta czerpią z pożywienia w celu podtrzymania metabolizmu) na jednostkę powierzchni uprawnej.
Ponad to kukurydza mogła rosnąć w kolejnych latach na tym samym polu, mogła rosnąc w różnym klimacie (zarówno suchym jak i wilgotnym), a także na różnych wysokościach.
8
W XVII wieku kukurydza stała się powszechnym pożywieniem ludności rolniczej w południowo-zachodniej Europie. W XVIII wieku była głównym pożywieniem chłopstwa południowej Francji i Włoch, gdzie spożywano ją zwłaszcza w postaci polenty (danie z gotowanej mąki kukurydzianej).
9
Kukurydza odegrała też istotną rolę w historii Stanów Zjednoczonych. Gdy w grudniu 1620 roku pierwsi osadnicy przybyli na kontynent północnoamerykański, brakowało im pożywienia i wielu z nich zmarło. Tym którzy przeżyli pomogli Indianie, którzy podzielili się z nimi żywnością, a na wiosnę pokazali im jak uprawiać kukurydzę, dynię i rośliny strączkowe.
Osadnicy, aby się odwdzięczyć, po pierwszych zbiorach zorganizowali trwający kilka dni festiwal dziękczynienia, dziękując w ten sposób tubylcom za pomoc w przetrwaniu pierwszego roku na nowej ziemi.
Było to niejako początkiem ustanowionego w 1863 roku przez prezydenta Abrahama Lincolna święta narodowego Dnia Dziękczynienia.
10
Roślina kukurydzy wyrasta często do 3 metrów wysokości, choć niektóre odmiany mogą osiągać nawet 13 metrów wysokości. Najwyższa odnotowana roślina osiągnęła 14 metrów wysokości. Łodyga kukurydzy składa się z 20 międzywęźli o długości 18 cm. Liście wyrastają z węzłów naprzemiennie i są całobrzegie.
Wierzchołek rośliny zakończony jest kwiatostanem męskim. Gdy jest on dojrzały, pylniki pękają i uwalnia się pyłek, który jest anemofilny (roznoszony przez wiatr).
Kwiatostany żeńskie osadzone są na skróconych pędach bocznych tworzących kolby.
Owocem jest ziarniak o kształcie i kolorze zależnym od odmiany (od białego, poprzez żółty, pomarańczowy, brunatny, aż do ciemnofioletowego).
Ziarna są wielkości grochu i przylegają w regularnych rzędach wokół białej, mięsistej substancji, która tworzy kolbę. Kłos zawiera zwykle 600 ziaren.
11
Niedojrzałe pędy kukurydzy gromadzą silną substancję antybiotyczną DIMBOA. DIMBOA (2,4-dihydroksy-7-metoksy-1,4-benzoksazyn-3-on) należy do grupy kwasów hydroksamowych (benzoksazynoidy), które służą jako naturalna obrona przed szeroką gamą szkodników, w tym owadów, grzybów chorobotwórczych i bakterii. W miarę dojrzewania kukurydzy poziom DIMBOA spada.
DIMBOA występuje również w pszenicy.
12
System korzeniowy kukurydzy jest płytki. Z tego względu kukurydza jest podatna na suszę, nie toleruje gleb ubogich w składniki odżywcze i podatna jest na wyrywanie przez silny wiatr.
13
Kukurydza po raz pierwszy uprawiana była na terenach dzisiejszych Stanów Zjednoczonych w kilku miejscach w Nowym Meksyku i Arizonie około 4100 lat temu. Rozpowszechnienie upraw i konsumpcji na dużą skalę we wschodniej Ameryce Północnej miało miejsce około 900 roku. Przez rdzennych Amerykanów uprawiana była na wzgórzach, w złożonym systemie znanym jako "Trzy Siostry".
Kukurydza zapewniała wsparcie dla fasoli, a fasola dostarczała azot pochodzący od bakterii rizobii wiążących azot, żyjących na korzeniach fasoli i innych strączkowych. "Trzecią siostrą" były kabaczki, które okrywały ziemię uniemożliwiając wzrost chwastów, a także hamowały parowanie zapewniając zacienienie gleby.
14
Kukurydza jest powszechnie uprawiana na całym świecie i każdego roku produkuje się więcej ziaren kukurydzy niż jakiegokolwiek innego ziarna. W 2020 roku całkowita światowa produkcja wyniosła 1,16 mld ton, na czele ze Stanami Zjednoczonymi (31% całości). 22,4% globalnej ilości wyprodukowały Chiny.
15
Kukurydza stanowi podstawowe pożywienie w wielu regionach świata. Używana jest do produkcji skrobi kukurydzianej, podstawowego składnika kuchni domowej i wielu przemysłowych produktów spożywczych.
Skrobia kukurydziana może być hydrolizowana i poddawana obróbce enzymatycznej w celu wytworzenia syropów, zwłaszcza syropu kukurydzianego o wysokiej zawartości fruktozy, a także fermentowane i destylowane w celu wytworzenia spirytusu zbożowego.
Alkohol zbożowy z kukurydzy jest tradycyjnym źródłem whisky Bourbon. Mąka kukurydziana służy do wyrobu chleba kukurydzianego.
16
W czasach prehistorycznych mezoamerykańskie kobiety używały specjalnych żaren (metate) do przetwarzania kukurydzy na mieloną mąkę kukurydzianą. Pozwalało to na przygotowanie żywności bardziej kalorycznej. Po wynalezieniu naczyń ceramicznych Olmekowie gotowali kukurydzę z fasolą, co zwiększało jej wartość odżywczą.
17
Choć kukurydza naturalnie zawiera niacynę (kwas nikotynowy), nie była ona biodostępna bez procesu nixtamalizacji (moczenie i gotowanie ziarna w roztworze alkalicznym, zwykle w wodzie wapiennej, mycie i łuskanie). Majowi używali takiej mąki do robienia różnych kaszek i tamales (starta kukurydza owinięta w liście kukurydzy), co później wykorzystano w kuchni amerykańskiego Południa do przygotowania m.in. mamałygi.
Kukurydza jest podstawą kuchni meksykańskiej.
18
Kukurydzę można spożywać także w stanie niedojrzałym. Jest to kukurydza cukrowa, która jest odmianą posiadającą wysoką zawartość cukrów, a niską zawartość skrobi. Często spożywana jest w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, na Cyprze, w niektórych częściach Ameryki Południowej i na Bałkanach.
19
Kukurydzę jako roślinę uprawną charakteryzuje duża wydajność i wartość pokarmowa. W krajach słabo rozwiniętych stanowi podstawę wyżywienia, a w krajach wysoko rozwiniętych stosowana jest głównie jako pasza dla zwierząt gospodarskich.
Jest rośliną okopową, ciepłolubną, która do kiełkowania potrzebuje temperatury powyżej 10 °C, a w kolejnych etapach wegetacji powyżej 16 °C. Największy jej przyrost następuje w temperaturze 22 °C.
W Europie główne obszary uprawy kukurydzy występują w Ukrainie, Rumunii, na Węgrzech, we Francji i w Serbii.
W Polsce zbiory kukurydzy w 2021 wyniosły 7,5 mln ton.
