Zające od wieków fascynują ludzi swoją szybkością, zwinnością, wyjątkowymi zdolnościami adaptacyjnymi oraz znaczącą rolą w ekosystemach. Niezależnie od tego, czy przemierzają otwarte pola Europy, gęste lasy Ameryki Północnej, czy tundry Arktyki, zawsze przyciągają uwagę swoją nieuchwytnością i zdolnością przetrwania w różnych środowiskach.
Ich długie uszy, potężne tylne nogi i zdolność do wykonywania imponujących skoków czynią je jednymi z najbardziej rozpoznawalnych i interesujących przedstawicieli świata przyrody.
Występują na niemal wszystkich kontynentach, a ich różnorodność i zdolności adaptacyjne sprawiają, że można je spotkać w różnych środowiskach - od lasów, przez stepy, aż po pustynie i tundry.
Uszy zajęcy są znacznie dłuższe w porównaniu do wielu innych zwierząt, mogą stanowić nawet jedną trzecią długości ciała zająca. Są wąskie, wydłużone i ruchome, co pozwala im na obracanie w różnych kierunkach. Ich wewnętrzna struktura zawiera wiele drobnych naczyń krwionośnych, które mają istotne znaczenie w termoregulacji. W ciepłe dni zające mogą odprowadzić nadmiar ciepła poprzez swoje uszy, gdzie przepływa krew chłodzona przez przepływ powietrza wokół naczyń krwionośnych. W chłodniejsze dni zające kładą uszy po sobie minimalizując utratę ciepła.
Prze odpowiednie ustawienie i ruchy uszu zające mogą sygnalizować innym osobnikom obecność drapieżników.
Nie występują u nich różnice w kolorze czy wzorze futra. Samice są nieco większe od samców, a różnice anatomiczne dotyczą głównie narządów rozrodczych. W zachowaniach godowych samce mogą wykazywać większą agresję i angażować się w walki i pokazy mające na celu przyciągnięcia samic.
Takie spotkania są zazwyczaj tymczasowe i wynikają głównie z okoliczności zewnętrznych, a nie z naturalnej potrzeby życia w grupie. Jako samotniki prowadzą terytorialny tryb życia i unikają kontaktów z innymi osobnikami poza okresem godowym. Żerują również głównie samotnie.
Zające mają specjalny rodzaj fermentacji w jelicie ślepym, gdzie bakterie pomagają rozkładać celulozę z pokarmu roślinnego. Proces ten nie jest jednak skuteczny na tyle, aby wszystkie składniki odżywcze mogły być wchłonięte podczas pierwszego przejścia przez układ pokarmowy.
Aby maksymalnie wykorzystać dostępne składniki odżywcze, zające zjadają cekotrofy bezpośrednio z odbytu. Są one pokryte śluzem, który chroni je przed kwasem żołądkowym, pozwalając im na przejście do jelit, gdzie mogą być ponownie trawione i wchłonięte.
Proces cekotrofi jest kluczowy dla zdrowia i przetrwania zajęcy, szczególnie w środowiskach ubogich w pożywienie.
Żywią się trawą, koniczyną, burakami, marchwią, ziemniakami, kapustą, rzepakiem, seradelą i oziminami zbóż. Pietruszka, kapusta i buraki stanowią największy przysmak zajęcy. W zimie, kiedy pola pokryte są śniegiem, zwierzęta te żerują w ogrodach, gdzie obgryzają korę drzew owocowych, pączki drzew i krzewów.
Zające przebywające w lesie żywią się roślinnością leśną, m.in. ziołami, pączkami drzew liściastych, miękką soczystą korą, owocami drzew i krzewów (żołędziami, żarnowcem).
Długość i siła tylnych łap pozwalają zającom na wykonywanie długich i potężnych skoków. Silne mięśnie tych łap umożliwiają osiąganie dużych prędkości, co jest kluczowe podczas ucieczki przed drapieżnikami. Dzięki dobrze rozwiniętej muskulaturze, zające mogą wykonywać gwałtowne zwroty i skoki.
Stopy tylnych łap są szeroki i mają twarde poduszki oraz pazury, które zapewniają dobrą przyczepność do podłoża. Pazury pomagają również w kopaniu i manewrowaniu na różnorodnych powierzchniach. Dzięki długim tylnym łapom zające mogą wykonywać skoki na odległość kilku metrów w jednym skoku.
Tylne łapy są również używane w obronie. Zające mogą używać swoich mocnych nóg do kopania i uderzania drapieżników, co czasami pomaga w ucieczce. Kiedy zające odpoczywają, ich tylne łapy są złożone pod ciałem, co pomaga im w kamuflażu i minimalizowaniu widoczności przed drapieżnikami.
U zajęcy bielaków żyjących w chłodniejszych klimatach, tylne łapy pokryte są gęstszym futrem zimą.
Młode rodzą się dobrze wyrośnięte, owłosione, z otwartymi oczami. Przez okres 2-3 tygodni karmione są mlekiem matki, która nie troszczy się zbytnio o swoje potomstwo. Bardzo wcześnie pozostawia je same, przychodzi tylko je nakarmić, a po 2-3 tygodniach całkowicie przestaje się nimi opiekować. Młode zajączki do czasu wyrośnięcia żyją razem, a później rozłączają się. Jednak nie odchodząc zbyt daleko od miejsca urodzenia. Pełny rozwój fizyczny osiągają po 6 miesiącach.
W ciągu roku mogą nastąpić 4 wykoty - pierwszy w marcu (młode nazywa się marczakami), drugi w maju, w lipcu-sierpniu trzeci, a czasami czwarty we wrześniu. Rocznie jedna samica może dać w sprzyjających okolicznościach 8-10 młodych.
Jednym z głównych drapieżników zajęcy w Europie, Azji i Ameryce Północnej są lisy, które polują na nie głównie o zmierzchu i w nocy, kiedy te są najbardziej aktywne. Do innych drapieżników należą wilki, rysie, psy, kuny, tchórze, a także drapieżniki powietrzne, jak orły (zwłaszcza orzeł przedni), puchacze, jastrzębie, myszołowy i wrony siwe.
Zagrożeniem dla populacji zajęcy jest również działalność człowieka - polowania oraz niszczenie siedlisk.
Stosują kamuflaż dostosowując kolor futra do otocznia - zając bielak zmienia kolor futra na biały zimą, aby wtopić się w otocznie. Są niezwykle szybkie i zwinne, potrafią biec bardzo szybko i wykonywać nagłe zwroty, aby zmylić drapieżnika. Potrafią poruszać się bardzo cicho, co pomaga im unikać wykrycia przez wroga. Często ukrywają się w gęstej roślinności, norach lub zagłębieniach ziemi.
Wszystkie te cechy pomagają im unikać drapieżników i zwiększają ich szanse na przetrwanie w dzikiej naturze.
Poruszają się skokami o długości 2 metrów, zarówno w dal, jak i wzwyż. Zając europejski na dłuższych dystansach może biegać z prędkością do 55 km/h. Pięć gatunków zająców występujących w środkowej i zachodniej Ameryce Północnej potrafi biegać z prędkością 65 km/h na dłuższych dystansach i skakać na wysokość do 3 m.
Żyjące na wolności szaraki ((Lepus europaeus) mogą żyć od 4 do 12, jednak średnia długość życia wynosi zazwyczaj około 5-7 lat. W sprzyjających warunkach, z dobrym dostępem do pożywienia i niewielką presją drapieżników, niektóre osobniki mogą dożywać nawet 12 lat, ale stanowi to niewiele ponad 2% populacji.
Zające Bielaki (Lepus timidus) mają podobną długość życia, która na wolności wynosi średnio 4-7 lat.
Posiadają ich kilka na swoim terenie, to jest obszarze o promieniu do 1 kilometra. Zając wybiera jedną z nich w zależności od pogody i kierunku wiatru.
Kotlinę stanowi specjalnie wykopane w tym celu zagłębienie w ziemi lub jakaś bruzda czy przypadkowy dołek. Leżąc w bruździe zając jest najczęściej do połowy odsłonięty, zwracając głowę w kierunku wiejącego wiatru, aby łatwo uchwycić zbliżające się zagrożenie. Na miejsce dziennego przebywania zajęcy mają wpływ warunki atmosferyczne. Jeśli pada deszcz, chronią się one w lasach, pod krzakami czy w wysokich uprawach.
Choć są zazwyczaj kojarzone z szybkością i zwinnością na lądzie, ich zdolności pływackie są imponujące. Umiejętność pływania przydatna jest w okolicznościach, gdy muszą pokonać rzekę, jezioro czy inny zbiornik wodny.
Pływają poruszając wszystkimi czterema łapami. Ich silne tylne nogi, które są przystosowane do skakania, są również skuteczne w wodzie, napędzając zwierzę do przodu. Jeśli jest to konieczne, mogą pływać na długich dystansach. Zdolność pływania jest częścią ich instynktu ucieczki. Kiedy zając jest zagrożony przez drapieżnika, może wskoczyć do wody i popłynąć na drugi brzeg, aby uniknąć schwytania.