Kultura i sztuka
Ciekawostki o skrzypcach
Instrument z duszą
Skrzypce to instrument, którego brzmienie głęboko porusza słuchacza. Posiadają drewnianą duszę, ale mówi się, że posiadają także duszę prawdziwą. Są instrumentem legendą, a niektórzy uważają, że ich ojczyzną jest Polska, ponieważ w naszej tradycji ludowej rozpowszechnione były od wielu dziesiątków lat, a pierwsze wzmianki o tym instrumencie pochodzą właśnie z naszego kraju. Jednak to we Włoszech w 1523 roku po raz pierwszy użyto terminu skrzypce i to tam powstały ich najwspanialsze okazy, a włoscy lutnicy wynieśli rzemiosło produkcji skrzypiec do poziomu sztuki.
1
Skrzypce są instrumentem strunowym z grupy instrumentów smyczkowych. Instrumenty strunowe - chordofony - to instrumenty, w których wibratorem (źródłem dźwięku) jest drgająca struna rozciągnięta pomiędzy dwoma punktami. Nazywane są również instrumentami strunowymi. Ze względu na sposób wydobywania dźwięku chordofony dzielą się na instrumenty smyczkowe (np. skrzypce), szarpane (np. gitara), uderzane, wśród których wyróżnia się instrumenty uderzane ręczne (np. cymbały), tangentowe (np. klawikord) i młoteczkowe (np. fortepian).
2
W grupie instrumentów smyczkowych skrzypce są instrumentem najmniejszym. Aby uzyskać idealne brzmienie instrumentu, lutnicy, na przestrzeni dziejów, a zwłaszcza w baroku i w XIX wieku, eksperymentowali z jego wymiarami i zastosowanymi do jego wykonania materiałami. Dla potrzeb produkcji masowej stworzono osiem standardowych wielkości skrzypiec. Długość całego instrumentu łącznie z gryfem określają następujące wartości:
- 4/4 (pełnowymiarowe) - 59,1 cm
- 3/4 - 54,45 cm
- 1/2 - 51,9 cm
- 1/4 - 46,0 cm
- 1/8- 42,1 cm
- 1/10 - 39,7
- 1/16 - 38,1 cm
- 1/32 - 34 cm.
3
Największym elementem skrzypiec jest pudło rezonansowe. Składa się ono z dwóch lekko wypukłych płyt drewnianych. Do budowy instrumentu stosowane są dwa podstawowe gatunki drewna: pachnący żywicą świerk (Picea abies) oraz jawor (Acer pseudoplatanus). Zamiennie można stosować jodłę i klon lub brzozę. Jednak najbardziej optymalnym surowcem jest świerk, który rośnie powyżej 800 m n.p.m. Naturalnym siedliskiem tego gatunku są rejony górskie położone w Europie u podnóża Alp i Karpat. Drewno z tych rejonów jest najlepszym pod względem rezonansowym materiałem na świecie.
4
W latach 80. XX wieku przeprowadzono szczegółowe badania dendrologiczne, które wykazały, że krakowscy lutnicy, m.in. Marcin Groblicz I, senior rodu krakowskich lutników, do budowy swoich instrumentów stosowali świerk tatrzański i beskidzki. Jawor pozyskiwano z lasów beskidzkich i Bieszczadów, a także sprowadzano go z rumuńskiej Bukowiny. Po uzyskaniu odpowiedniego drewna, trafiało ono do odpowiedniego pomieszczenia, gdzie było sezonowane minimum 6-8 lat w przypadku świerku czy jodły i minimum 10 lat w przypadku jaworu, klonu czy brzozy. Obecnie lutnicy zaopatrują się w drewno rezonansowe w specjalnych hurtowniach czy magazynach, głównie na terenie Niemiec i Francji.
5
Ze świerku wykonana jest górna płyta rezonansowa, belka basowa, dusza, listewki żeberek i kolce wieńca boczków. Pozostałe elementy składowe instrumentu, płyta dolna, wieniec boczków i szyjka ze ślimakiem wykonane są z drewna jaworowego.
6
Płyty rezonansowe maja boczne wycięcia w kształcie litery C. Na płycie wierzchniej umieszczone są otwory rezonansowe w kształcie litery f - z tego powodu potocznie nazywa się je "elfami".
7
Skrzypce posiadają duszę. Stanowi ją drewniany (wykonany z drewna świerkowego) kołeczek, rozpierający płytę wierzchnią i spodnią. Jego zadaniem jest przenoszenie drgań z płyty wierzchniej na spodnią.
8
Do pudła rezonansowego przymocowana jest szyjka, na której znajduje się bezprogowa podstrunnica, a całość kończy komora kołkowa z główką, najczęściej w kształcie ślimaka. Skrzypce posiadają cztery struny podparte na podstawku zwanym też mostkiem, które napinane są za pomocą kołków umieszczonych w komorze kołkowej. Skrzypkowie bardzo często w otwory zaczepienia strun zakładają mikrostroiki - śrubki służące do dostrajania skrzypiec.
9
Struny skrzypiec wykonane są z nylonu lub z różnych stopów metalu (ma to wpływ na brzmienie instrumentu). Struny nylonowe najczęściej wyposażone są w owijkę metalową. W przeszłości struny do skrzypiec wykonywano ze spreparowanych jelit zwierzęcych.
10
Do wzbudzenia wibracji strun używany jest smyczek. Składa się on z drzewca będącego elementem nośnym, który wykonany jest z bardzo trwałego drewna (fernambuku, drewna pozyskiwanego z egzotycznej brezylki ciernistej), uchwytu, włosia i śruby naciągowej, tzw żabki, pozwalającej uzyskać odpowiedni naciąg włosia, niezbędny do poprawnej gry.
11
Włosie w smyczku pochodzi ze specjalnie wypreparowanych, odtłuszczonych włosów z ogona końskiego. W celu zwiększenia szorstkości włosia i tym samym zwiększenie jego przyczepności do strun stosuje się nacieranie kalofonią (żywica miękka pochodzenia naturalnego). Współcześnie do budowy smyczków stosuje się również materiały sztuczne, np. włókno węglowe na drzewce, oraz włosie syntetyczne.
12
Aby rozpocząć grę, skrzypek opiera instrument na lewym ramieniu i podtrzymuje go głową. Lewą ręką chwyta szyjkę, a palcami naciska struny w odpowiednim miejscu dla uzyskania pożądanego dźwięku. W prawej ręce trzyma smyczek, który opierając o strunę przesuwa w miejscu między podstawkiem a gryfem - taka gra określana jest arco. Może również szarpać struny palcami, wówczas jest to pizzicato. Istnieją również skrzypce leworęczne, które są lustrzaną wersją swojego praworęcznego odpowiednika. Struny są w nich w odwrotnej kolejności, a mostek, dusza i belka basowa są również odwrócone.
13
Jest wiele rodzajów gry smyczkiem: legato - gra ciągła, detache - każdy dźwięk wykonywany jest oddzielnym ruchem smyczka bez odrywania go od strun, portato - smyczki oddzielane
- legato - jest to gra ciągła
- detache - każdy dźwięk wykonywany jest oddzielnym ruchem smyczka bez odrywania go od strun
- portato - smyczki oddzielane, podrzucane, podbijane, odbijane
Opanowanie tych umiejętności świadczy o dobrym przygotowaniu skrzypka do gry.
14
W mitologii greckiej wynalazcą skrzypiec był Orfeusz - tracki śpiewak i poeta, a Safona wymyśliła smyczek naciągnięty włosami konia. Wynalazcą instrumentów smyczkowych zaś był Merkury.
15
Instrumenty strunowe znane były w starożytności. W kulturze greckiej i rzymskiej używano liry i kitary, jednak instrumenty smyczkowe pochodzą spoza Europy. Hindusi używali bambusowego rewanastronu, a inni Azjaci - ometri. Arabowie natomiast posiadali rebec - instrument z wydłużonym pudłem rezonansowym. Używany on był przez setki lat w Europie i od niego pochodziły: niemieckie skrzypce kieszonkowe i polskie gęśle i gęśliki. Obok rebeca używano także celtyckich crwth i chrotta, z których powstały: tumbaryna i lira jednostrunowa.
16
Z syntezy wszystkich tych instrumentów powstała średniowieczna wiola, a później kilka jej odmian. Współczesne skrzypce wywodzą się ze skrzypiec barokowych. Bezpośrednim przodkiem skrzypiec były najprawdopodobniej polskie skrzypce - Polnische Geige - czterostrunowy instrument, który powstał w okresie renesansu i był popularny w Polsce w XV i XVI wieku.
17
Znaczna część naukowców pochodzenie skrzypiec przypisuje Polsce. W trakcie badań archeologicznych na terenie Polski znaleziono pochodzące z XI wieku gęśle z Opola, a w Gdańsku odnaleziono pięciostrunowy instrument z XII wieku, a w Płocku, sześciostrunowy instrument z XV wieku zwany fidelią płocką. W Polsce już w XVI wieku istniały warsztaty lutnicze produkujące skrzypce.
18
Drugim krajem, który może być ojczyzną skrzypiec są Włochy, gdzie w 1523 roku pierwszy raz użyto terminu "skrzypce". Były to początkowo małe skrzypce - "violino", które powstawały w Brescii, Wenecji, Antwerpii i Brukseli. Ostateczna wersja instrumentu została wykonana przez warsztat lutniczy Andrei Amati w Cremonie.
19
Skrzypce cieszyły się dużą popularnością zarówno wśród ulicznych muzyków, jak i na szlacheckich dworach. W 1560 roku król Francji Karol IX zlecił Andrei Amati wykonanie dla niego 24 skrzypiec. Jeden z tych instrumentów - "Karol IX" - to najstarsze zachowane skrzypce. Najwspanialszymi renesansowymi, rzeźbionymi i zdobionymi skrzypcami na świecie są "Gasparo da Salo" z roku 1574, będące własnością Ferdynanda II, arcyksięcia Austrii, a później, od 1841 roku należące do norweskiego wirtuoza Ole Bulla, który używał ich przez czterdzieści lat i tysiące koncertów. Następnie "Mesjasz"(zwane również "Salabue"), wykonane przez Antonio Stradivardiego w 1716 roku, które obecnie znajdują się w Muzeum Ashmolean w Oksfordzie.
20
Pierwszy znany występ z użyciem skrzypiec miał miejsce w czasie przyjęcia cesarza Karola V i króla Franciszka I przez papieża Pawła III w Bolonii w 1538 roku. Pierwsze graficzne wyobrażenie skrzypiec pochodzi z malowideł w kościele św. Krzysztofa w Vercelli. Było to malowidło Gaudenzio Ferrari "Madonna degli aranci" z 1529 roku.
21
Ogromna popularność skrzypiec przypada na okres baroku - wiek XVII i pierwsza połowa XVIII wieku. Skrzypce barokowe miały nieco inny wygląd niż skrzypce współczesne. Miały krótszą szyjkę, płaski krótki gryf i struny z preparowanych jelit zwierzęcych. Nie używano też wówczas podbródka.
22
W całej Europie, ale głównie we Włoszech, Francji i Niemczech istniało wówczas wiele zakładów lutniczych produkujących skrzypce. Powstawały całe rody lutników, które z pokolenia na pokolenie przekazywały sobie doświadczenie i tajniki produkcji tych instrumentów. Wśród włoskich rodów na uwagę zasługuje ród Amati, działający w XVI i XVII wieku, który oprócz skrzypiec produkował też altówki i wiolonczele, a także ród Guarneri (wiek XVII i XVIII), który swoje tradycje wywodził z pracowni Nicoli Amatiego, łącząc je z wpływami sztuki lutniczej Stradivariusa - jednego z najwybitniejszych budowniczych instrumentów w historii lutnictwa.
23
W Polsce już od początków XVI wieku także działały wybitne rody lutników, które kojarzone były z polską szkołą lutniczą. Były to przede wszystkim dwa rody, Grobliczów z Krakowa i Dankwartów z Warszawy i Wilna. Lutnictwo rozwijało się także w Poznaniu i Gdańsku.
24
Jednym z najsłynniejszych budowniczych skrzypiec był włoski lutnik Antonio Stradivarius, który żył na przełomie XVII i XVIII wieku w Cremonie. Swoją naukę rozpoczął jako rzeźbiarz. W latach 60. XVII wieku miał kontakt z instrumentami Nicoli Amatiego, ale mało prawdopodobne jest, że był jego uczniem. Pod jego wpływem pozostawał do lat 80., kiedy jego styl zaczął się zmieniać, m.in skonstruował skrzypce wydłużone. Najznakomitsze okazy skrzypiec Stradivariego pochodzą z pierwszych lat 20. XVIII wieku.
25
Najwcześniejszy okaz skrzypiec Stradivariego, który przetrwał do dziś pochodzi z 1666 roku. Jego najsłynniejszym instrumentem są skrzypce "Mesjasz", które od ukończenia w roku 1716 pozostawały w posiadaniu Stradivariusa i prawie nie dotknięte zębem czasu dotrwały do naszych czasów - znajdują sie w Muzeum Ashmolean w Oksfordzie.
26
Stradivarius wraz ze swoimi uczniami i synami wykonał ponad 1000 instrumentów smyczkowych - głównie skrzypiec, a także altówki i wiolonczele. Popularnie jego instrumenty nazywa się stradivariusami. Są one uważane za największe osiągnięcia lutnicze, które stanowiły wzór dla instrumentów wielu późniejszych lutników.
27
Większość sławnych wirtuozów grała na instrumentach Stradivariego, bądź Guarneriego del Gesu. Na instrumentach Stradivariego grali Polacy, m.in. Wieniawski, Lipiński, Młynarski, Huberman. Henryk Wieniawski grywał na skrzypcach zwanych Sasserno z 1717 roku. Skrzypce Stradivariusa miał w swojej kolekcji książę Michał Kleofas Ogiński, polski kompozytor. Ceny instrumentów Stradivariego są niebotyczne i cały czas rosną - kształtuje je rynek dzieł sztuki. Obecnie posiadaczem największej liczby oryginalnych instrumentów Stradivariego oraz kolekcji innych włoskich instrumentów jest Stewart Pollens - założyciel firmy Violin Advisor LLC, znawca muzyki, pisarz, kolekcjoner dzieł sztuki, lutnik oraz renowator instrumentów muzycznych.
