Ludzie
Ciekawostki o Janie Heweliuszu
Gdański astronom, matematyk, konstruktor urządzeń naukowych i browarnik
Jan Heweliusz, siedemnastowieczny gdański astronom, choć mniej znany od Mikołaja Kopernika, również znacząco przysłużył się rozwojowi astronomii. Można go uznać za twórcę naukowej wiedzy o Księżycu, który, zanim człowiek postawił na nim swą nogę, zdołał zbadać jego powierzchnię. Zważywszy, że obserwacje swoje prowadził przy użyciu przestarzałych nawet jak na owe czasy technik, dokonywał niezwykle dokładnych pomiarów. Zaistniał również w świadomości rodaków jako wspaniały browarnik.
1
Jan Heweliusz urodził się w 28 stycznia 1611 roku w Gdańsku. Pochodził z zamożnej, niemieckojęzycznej rodziny browarników.
2
Jego przodkowie przybyli do Gdańska z Ottendorfu (obecnie Ocice, wieś położona w województwie dolnośląskim, na Pogórzu Izerskim) w XVI wieku. Początkowo trudnili się kupiectwem, później pradziad Heweliusza Mikołaj (Nikel) Houelke ze swoim bratem założyli browary. Syn Mikołaja, Michał zasiadał w radzie miejskiej, a jego syn Abraham odziedziczył po swoim dziadku i jego bracie dwa browary. Został właścicielem również trzeciego browaru, który wniosła w posagu jego druga żona, Kordula Hecker. Mieli oni dziesięcioro dzieci, z których czworo zmarło wcześnie (tak jak dzieci Abrahama z pierwszego małżeństwa). Z pozostałych sześciorga rodzeństwa najstarszy był Jan Heweliusz.
3
Jako siedmiolatek, Heweliusz rozpoczął naukę w Gdańskim Gimnazjum Akademickim. Tam duży wpływ na niego wywarł profesor nauk ścisłych Piotr Kruger, który zainteresował Heweliusza astronomią. Wtedy też zbudował swoje pierwsze przyrządy astronomiczne.
4
Cztery lata później rozpoczął naukę na uniwersytecie w Królewcu, na wydziale sztuk wyzwolonych. Po pięciu latach nauki uniwersyteckiej powrócił do Gdańska, do Gimnazjum Akademickiego, aby pogłębić znajomość nauk ścisłych.
5
w 1630 roku Heweliusz rozpoczął studia prawniczo-ekonomiczne w Lejdzie. Rok później udał się w podróż po Europie, w czasie której odwiedził m.in. Londyn i Paryż, Avinion i in.
6
Przebywając w różnych krajach europejskich Heweliusz poznał wielu wybitnych przedstawicieli nauki, z którymi później utrzymywał stały kontakt. Z niektórymi zaprzyjaźnił się, oni też odwiedzali go w Gdańsku. W Londynie spotkał się m.in. z Johnem Wallisem (angielski matematyk, kryptograf i teolog) i Samuelem Hartlibem (niemieckiego pochodzenia angielski reformator pedagogiki i rolnictwa). W Paryżu zawarł znajomość z francuskim filozofem Gassendim i astronomem Ismailem Bouillaudem. W Awinionie natomiast spotkał się z Athanasiusem Kircherem - niemieckim teologiem i jezuitą, wynalazcą i konstruktorem, znawcą języków orientalnych, badaczem hieroglifów egipskich, medykiem i teoretykiem muzyki, autorem ponad 40 książek i 2 tys. listów.
7
Planował również odwiedzić Włochy, aby spotkać się z Galileuszem (astronom, astrolog, matematyk, fizyk doświadczalny, inżynier-wynalazca, filozof, prekursor nowożytnej fizyki) i Scheinerem (niemiecki jezuita i astronom, pierwszy rektor gimnazjum jezuickiego w Nysie). Nie doszło do tego wyjazdu, gdyż ojciec wezwał Heweliusza do powrotu do Gdańska.
8
Po powrocie do kraju Heweliusz ożenił się z Katarzyną Rebeschke, która w posagu wniosła kolejny browar i kamienice w Gdańsku przy ulicy Korzennej. Na dachach tych kamienic Heweliusz zorganizował swoje pierwsze obserwatorium astronomiczne i od 1641 roku rozpoczął regularne obserwacje nieba.
9
Budowa obserwatorium na dachach trzech kamienic możliwa była, ponieważ Heweliusz był człowiekiem zamożnym, fundusze dawało mu browarnictwo. Były to pawilony zaopatrzone w przyrządy astrometryczne i lunety o długości kilkudziesięciu stóp. Heweliusz ciągle doposażał i przebudowywał swoją "dostrzegalnię". Dobudował tam taras z siedemdziesięciostopowym słupem podtrzymującym największy z teleskopów.
10
W wyniku podpalenia przez jednego ze służących, obserwatorium spłonęło, ale Heweliusz je odbudował i dalej prowadził obserwacje. Po śmierci Heweliusza, wyposażenie obserwatorium zostało złomowane przez jego córkę lub wnuczkę. Kamienice przy Korzennej 47-49 (numeracja obowiązywała do 1945 roku) zostały w dużej mierze zniszczone w czasie II wojny światowej. I choć zachował się parter, zostały wyburzone. Obecnie w tym miejscu znajduje się pomnik Jana Heweliusza (w pobliżu kościoła św. Katarzyny, gdzie astronom jest pochowany).
11
Wśród rzeczy pozostawionych przez Heweliusza w obserwatorium znajdował się manuskrypt Jana Keplera (niemiecki matematyk, astronom i astrolog, jedna z czołowych postaci rewolucji naukowej XVII wieku), którego astronom był posiadaczem. Córka (bądź wnuczka) sprzedały go do Petersburga, ale nie dotarł on w całości.
12
Heweliusz był członkiem, a później starszym cechu browarników. Oprócz browarów, które już posiadał, po śmierci ojca odziedziczył kolejny i kamienicę przy Korzennej 55, a po śmierci matki - browar przy ulicy Piwnej.
13
Krótko po śmierci pierwszej żony Heweliusz ożeniła się ponownie. Jego wybranką była Elżbieta Koopman, młodsza od niego o 36 lat. Pochodziła ona z zamożnego domu. Jej rodzice przybyli do Gdańska z Amsterdamu. Byli właścicielami dwóch miejscowości pod Gdańskiem, Otomina i Sulmina.
14
Elżbieta urodziła Heweliuszowi czworo dzieci, jednego syna, który zmarł krótko po urodzeniu i trzy córki: Katarzynę Elżbietę, Julianę Renatę i Florę Konstancję. Elżbieta nie tylko prowadziła dom, ale też pomagała mężowi w pracy naukowej.
15
Heweliusz oprócz swojej pracy naukowej brał czynnych udział w życiu miasta. Jako rajca Starego Miasta zasiadał w Radzie Głównego Miasta, gdzie rajcy staromiejscy dysponowali jednym głosem. W Radzie zajmował się sądownictwem, opieką lekarską i szpitalnictwem. Rajcą Starego Miasta pozostał aż do śmierci.
16
Heweliusz w 1664 roku został wybrany pierwszym w historii zagranicznym członkiem londyńskiego Royal Society. Zaoferowano mu także kierownictwo w nowo zbudowanym obserwatorium w Paryżu, jednak nie przyjął tego stanowiska. Dyrektorem został Giovanni Cassini, włosko-francuski astronom i matematyk.
17
Naukową działalność Heweliusza, mimo iż był człowiekiem zamożnym, wspierali koronowani mecenasowie. W 1659 roku obserwatorium Heweliusza zwiedzili Ludwika Maria Gonzaga i Jan Kazimierz, który obdarzył go przywilejem na druk dzieł. Finansowo wspierał go także król Francji Ludwik XIV, który zaoferował Heweliuszowi roczną pensję wynoszącą 1200 franków - pobierał ją przez osiem lat. Dowodem wdzięczności było zadedykowanie Ludwikowi XIV dwóch dzieł.
18
Król Jan III Sobieski poznał Heweliusza jeszcze będąc marszałkiem wielkim koronnym. Gościł wówczas w jego obserwatorium i zamówił u niego zestaw instrumentów obserwacyjnych: globus niebieski i ziemski, mikroskop, dwie lunety oraz polemoskop (urządzenie konstrukcji Heweliusza, uznawane za prototyp peryskopu). Z okazji elekcji króla, Heweliusz wysłał mu wyhodowane przez siebie cytryny. W czasie pobytu w Gdańsku, już jako król, Sobieski przyznał astronomowi roczną pensję 1000 florenów oraz inne przywileje. Królowi Janowi III Sobieskiemu dedykował Heweliusz swoje ostatnie dzieła, m.in. atlas nieba "Firmamentum Sobiescianum"
19
Gdy kamienice i obserwatorium spłonęły w 1679 roku, Heweliusz otrzymał finansowe wsparcie zarówno od króla polskiego jak i od Ludwika XIV (2000 talarów).
20
Jan Heweliusz zmarł 28 stycznia 1687 roku, w dniu swoich 76 urodzin. Został pochowany w kościele św. Katarzyny - najstarszym kościele parafialnym na Starym Mieście w Gdańsku.
21
Po śmierci Heweliusza, jego żona, w oparciu o zgromadzone materiały, wydała jeszcze trzy prace astronoma. Jedną z nich zadedykowała królowi Janowi III Sobieskiemu podpisując "Elżbieta, wdowa Heweliuszowa".
22
Jan Heweliusz jest twórcą nauki o Księżycu i to jemu zawdzięczamy dokładne zbadanie jego powierzchni. W latach 40. XVII wieku prowadził on teleskopowe obserwacje Księżyca, efektem których była wydana w 1647 roku Selenografia, czyli opisanie Księżyca. Przedstawił w niej m.in. obserwacje i dokładne mapy Księżyca, obserwacje zaćmień i zakryć ciał niebieskich przez Księżyc. Selenografia zdobyła duże uznanie w Europie.
23
W kolejnych latach prowadził różne obserwacje planet, zaćmień, libracji (powolne wahania, cykliczne wahania długości orbitalnej naturalnych satelitów planet) Księżyca. Zaobserwował fazy Merkurego. Wydał prace: Rozprawa o rzeczywistej postaci Saturna, Merkury widoczny na Słońcu (wyznaczył kątową średnicę Merkurego), Cometographia, w której relacjonował własne obserwacje komet i opisał ich pojawianie się od najdawniejszych czasów. Odkrył cztery komety, a obserwował siedem.
24
Jako pierwszy astronom podważył teorię Johannesa Keplera, że komety poruszają się po liniach prostych. Stwierdził, że poruszają się po torach zakrzywionych.
25
W 1670 roku odkrył (niezależnie od Pera Anthelma) najstarszą znaną nową - Nova 1670 Vulpeculae.
26
Uczeni z Royal Society zakwestionowali metodykę obserwacji Heweliusza. Twierdzili, że urządzenia przez niego skonstruowane nie są tak precyzyjne jak nowoczesne lunety. Heweliusz poprosił o arbitraż. Do Gdańska przyjechał Edmond Halley, który przez miesiąc dokonywał pomiarów urządzeniami Heweliusza i nowoczesnymi, wyposażonymi w lunety celownicze. Wynik okazał się pomyślny dla gdańskiego astronoma, dokładność jego pomiarów była taka sama jak pomiarów Halleya.
27
Heweliusz nadał nazwę faculae jasnym regionom wokół plam słonecznych nazywanych współcześnie pochodniami. Określił granice siedmiu wprowadzonych przez siebie nowych gwiazdozbiorów.
28
Zastosował wahadło do obserwacji zaćmień słońca. Uczynił to na dwa lata przed zastosowaniem przez Christiaana Huygensa wahadła do regulacji zegarów.
29
W 1659 roku odkrył nowe pary gwiazd podwójnych: 61 Cygni i alfa Capricorni. Był jednym z pionierów ich obserwacji.
30
W 1683 roku dla uczczenia zwycięstwa wojsk polskich Sobieskiego pod Wiedniem, nadał nowo opisanej konstelacji nazwę Tarcza Sobieskiego. Pozostałe gwiazdozbiory nazwane przez Heweliusza to: Jaszczurka, Lisek, Mały Lew, Psy Gończe, Ryś i Sekstans. W XX wieku zostały one zatwierdzone przez Międzynarodową Unię Astronomiczną i po dziś dzień są w użyciu.
31
Opisał zasady działania peryskopu i przewidział jego zastosowanie naukowe. Czasami uważa się go za wynalazcę peryskopu.
32
Heweliusz był także znanym gdańskim browarnikiem. W 1677 roku król Jan III Sobieski wydał dekret regulujący działalność Gdańskiego Cechu Browarników. W dekrecie tym nadał Heweliuszowi tytuł Nobilis Ioannes Hevelius Astologus noster Consul Veteris Civitatis Gedanensis i za zasługi zwolnił go i jego potomków z wszelkich opłat na rzecz cechu. Obdarzył go także przywilejem swobodnej sprzedaży piwa nie tylko w obrębie miasta, ale również poza nim. Przywilej ten nie dotyczył jego potomków.
33
Heweliusz warzył słynny gdański specjał, piwo jopejskie. Był to rodzaj gęstego syropu piwnego, cenionego za swoje właściwości zdrowotne. Piwo to leżakowało w piwnicy ratuszowej, do której klucze posiadał tylko Heweliusz. Słynęło ono z najwyższej jakości.
34
Przy współpracy z Muzeum Historycznym Miasta Gdańska, browar Amber wprowadził w 2011 roku na rynek piwo Johannes. Rok ten ogłoszono rokiem Heweliusza, a piwo powstało w hołdzie wielkiemu piwowarowi.
35
W Hevelianum, miejscu znajdującym się na terenie dawnego Fortu Góry Gradowej w Gdańsku, a którego patronem jest Jan Heweliusz, w 2021 roku świętowana będzie 410 rocznica urodzin wielkiego astronoma i browarnika.
