Rośliny
Ciekawostki o klonie jaworze
Acer pseudoplatanus
Klon jawor to wysokie okazałe drzewo liściaste o charakterystycznej korze wyróżniającej go na tle innych klonów, przypominającej nieco korę platana. Znalazło to nawet odzwierciedlenie w łacińskiej nazwie gatunkowej jawora - pseudoplatanus, co można przetłumaczyć jako "fałszywy platan". Jest największym rodzimym klonem i jednym z największych przedstawicieli swojego rodzaju. Zajmuje ważne miejsce w tworzeniu górskich wilgotnych i cienistych lasów w Polsce, zarówno jako element ich fitocenozy, jak i źródło cennego drewna.
1
Klon jawor - Acer psudoplatanus - zwany także jaworem lub klonem jaworowym, należy do rodziny mydleńcowatych. Rodzina mydleńcowatych obejmuje 144 rodzaje liczące około 1900 gatunków występujących na całym świecie, z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych. Szereg przedstawicieli rodziny ma duże znaczenie użytkowe jako drzewa owocowe, wśród nich największe znaczenie komercyjne ma jagodzian rambutan i liczi chińskie. Z różnych gatunków klonów pozyskuje się syrop klonowy, a nasiona paulinii guarana i innych gatunków z tego rodzaju, bogate są w kofeinę i używane do wytwarzania pobudzającego napoju. Z kolei nasiona i owoce mydleńca bogate w saponiny wykorzystywane były jako mydła. Są wśród nich również gatunki uprawiane jako rośliny ozdobne (kasztanowiec, klon, dwuskrzydlak, roztrzeplin).
2
Pochodzi z Europy Środkowej i Azji Zachodniej (od Francji na wschód po Ukrainę, północną Turcję i Kaukaz oraz w górach północnej Hiszpani i we Włoszech). W pozostałych rejonach, wszędzie gdzie występuje, został zawleczony (inne części Europy, Ameryka Północna, Australia, Nowa Zelandia), a teraz naturalizowany (zdolny do reprodukcji i wzrostu, spontanicznie rozprzestrzeniający się). W rejonach tych może stać się gatunkiem inwazyjnym.
3
W Polsce jawor jest pospolity na południu i zachodzie kraju, głównie w górach (do 1500 m. n.p.m.) i na pogóżu. Na pozostałym obszarze Polski naturalnie nie wystepuje, choć często jest sadzony.
4
Najczęściej występuje jako domieszka w wilgotnych, cienistych górskich lasach liściastych oraz mieszanych, na brzegach górskich potoków, w zadrzewieniach pośrodku pól. W górach tworzy czasami tzw. jaworzyny - zwarte drzewostany.
5
Po buku i jodle stanowi trzeci najważniejszy składnik lasów regla dolnego w Sudetach i Karpatach.
6
Jawor preferuje tereny o chłodnym i wilgotnym klimacie. Rośnie na glebach zasobnych, średnich, także kamienistych. Młode osobniki dobrze znoszą półcień, natomiast dorosłe drzewo jest światłolubne. Jest drzewem odpornym na szkodniki i zanieczyszczenie środowiska.
7
Jawor jest jednym z największych drzew spośród klonów. Jest to wysokie okazałe drzewo o prostym, grubym, regularnym pniu i szerokiej, wysoko wysklepionej koronie. Jeśli drzewa rosną w zwartych drzewostanach, pień oczyszczony jest z gałęzi do poziomu kilkunastu metrów. Pojedynczo rosnące drzewa są przeważnie nisko rozgałęzione. Korona klonu jaworu jest szeroka, odwrotnie jajowata lub kulista, kopulasto wysklepiona, dość gęsto ugałęziona. Konary są grube i mocne, stosunkowo proste i zwykle stromo wznoszą się ku górze.
8
Jawor znany jest z dużej odporności na przewrócenie przez wiatr. Jest on solidnie osadzony w podłożu dzięki mocnemu systemowi korzeniowemu.
9
Charakterystyczną cechą jawora, różniącą go od innych klonów jest jego kora. Młode osobniki posiadają korę srebrzystoszarą i gładką, miejscami z czarnym nalotem przypominającym sadzę. Z biegiem czasu kora staje się brązowawa, szara lub szaroczarna, tafelkowato spękana na odpadające poletka. To upodabnia jawory do platanów, co uwidoczniono w łacińskiej nazwie gatunkowej pseudoplatanus.
10
Liście jaworu są blaszkowate, pojedyncze. Blaszka jest okrągława, dłoniasto klapowana, duża, o długości 10-20 cm i mniej więcej tej samej szerokości, ciemnozielona od góry, a od spodu szarozielona, matowa, delikatnie owłosiona w kątach nerwów na spodzie. Klapy w liczbie 5 są jajowate, na końcu zaostrzone, oddzielone od siebie klinowatym wcięciem, na brzegach nieregularnie ząbkowane lub piłkowane - ząbki są płytsze i łagodniejsze niż u klonu zwyczajnego.
11
Liście ustawione są naprzeciwlegle, osadzone na bardzo długich ogonkach (10-15, a nawet 20 cm). Ogonki nie wydzielają mlecznego soku, jak to ma miejsce u klonu zwyczajnego. Liście rozwijają się dopiero na początku maja, znacznie poźniej niż u innych klonów. Natomiast wcześnie się przebarwiają na jasnożółty kolor jesienią (bywa, że na przełomie sierpnia i września). Przebarwienie to jest zwykle jaśniejsze i mniej intensywne niż u klonu zwyczajnego, nie zawiera też pomarańczowych ani czerwonych odcieni.
12
Kwiaty jaworu są drobne, żółtozielone, osadzone na długich, lekko owłosionych szypułkach. Zebrane po 20-50 sztuk w zwisające, podłużne kwiatostany. Kwiaty są obupłciowe lub rozdzielnopłciowe, owadopylne, bardzo nektarodajne. Okres kwitnienia rozpoczyna się zaraz po rozwinięciu liści i jest to również cecha różniąca klon jawor od klonu zwyczajnego.
13
Klon jawor rosnący na otwartej przestrzeni zaczyna kwitnąć w wieku 25-30 lat. W zwartym drzewostanie - około 40 roku życia.
14
Owocem klonu jaworu jest podwójny skrzydlak z kulistym orzeszkiem i skrzydełkami ustawionymi pod kątem lekko ostrym. Skrzydełka mają długość 3-5 cm, po dojrzeniu rozpadają się. Jawor obficie owocuje co drugi rok, a okres dojrzewania owoców przypada między wrześniem a październikiem.
15
Drewno jaworu jest bardzo jasne, żółtawobiałe do niemal białego, połyskujące, o wyraźnych słojach i widocznych gołym okiem naczyniach. Drewno żółknie pod wpływem światła słonecznego. Jest twarde ale bardzo elastyczne, średnio trwałe, trudno łupliwe, skłonne do paczenia i pęknięć, wrażliwe na zmiany temperatury i wilgotności. Jest łatwe w obróbce, dobrze się gnie, poleruje, barwi, jest trudne do klejejnia i łatwo zapalne.
16
Drewno jaworu jest cenione w meblarstwie i tokarstwie. Używa się go do produkcji mebli, okien, wyrobów galanteryjnych i instrumentów muzycznych, m.in.: instrumentów skrzypcowych, niektórych części fortepianów i pianin.
17
Jak podaje Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, w 2006 roku za kłodę rezonansowego jaworu, wystawionego na sprzedaż w Krośnie, zaoferowano 27 072 zł za 1 m3. Stanowi to wciąż niepobity rekord w cenie drewna w Polsce. Kłoda ta miała 3 m długości i 68 cm średnicy.
18
Jedne z najgrubszych jaworów w Polsce rosną we wsi Wysoka w województwie śląskim. Drzewa rosną na terenie mocno zaniedbanego przykościelnego parku, w którym zlokalizowanych jest wyjątkowo dużo jaworów, z których co najmniej dwa zasługują na uwagę. Są to bowiem potężne drzewa należące do jednych z najbardziej okazałych jaworów w Polsce. Jeden z nich, mocno wiekowy, składający się z pary rozdzielających się na wysokości 130 cm pni (jeden pień spróchniał i się zwalił) posiada obwód 5,49 m, zaś jego wysokość wynosi 27,5 m. Drugi jawor natomiast ma pojedynczy, regularny, walcowaty pień o obwodzie 4,29 m. Jego wysokość wynosi 28, 2 m.
19
Dwa najwyższe klony jawory w Europie rosną w Danii i Anglii. Oba drzewa mierzą około 40 m. Dwa nieco niższe osobniki znajdują się w Niderlandach i w Niemczech, a ich wysokości wynoszą odpowiednio 37 m i 36,9 m.
20
Prawdopodobnie najwyższy w Polsce jawor rośnie w Parku Miejskim w Krzeszowicach w Małopolsce i mierzy 34 m. Natomiast najgrubszy w Polsce klon jawor rośnie prawdopodobnie na terenach Nadleśnictwa Krzyż w powiecie pilskim. Obwód jego pnia wynosi 6,21 m, a wysokość 25 m. Podobny, o grubości 6, 20 m rośnie w okolicach Suchedniowa w Świętokrzyskiem.
21
Jawor jest drzewem stosunkowo długowiecznym, dość szybko rosnącym. Osiąga wiek 250-350 (do 500) lat. Tempo wzrostu wynosi 50-100 cm na rok. Wzrost jaworu jest szybki mniej więcej do dwudziestego roku życia, potem stopniowo słabnie, W wieku około 100 lat drzewa praktycznie nie rosną już na wysokość.
22
Najstarszy klon jawor w Polsce liczy około 350 lat i znajduje się w gminie Leśnica na Opolszczyźnie.
23
Klon jawor jest rośliną miododajną. Sadzony jest chętnie w parkach do celów ozdobnych, a czasem jako drzewo uliczne ze względu na jego tolerancję zanieczyszczenia powietrza. Jego tolerancja na wiatr sprawia, że często sadzi się go na obszarach przybrzeżnych jako osłonę przed wiatrem.
24
Jawor Maria posadzony w Warszawie przez Marię Curie-Skłodowską uznany jest za pomnik przyrody. Rośnie on przy budynku Narodowego Instytutu Onkologii przy ulicy Wawelskiej. Maria Curie-Skłodowska posadziła go 29 maja 1932 roku w dniu otwarcia powstałego z jej inicjatywy Instytutu Radowego - dzień ten ogłoszono Dniem Nauki Polskiej. W uroczystości brał udział także prezydent Ignacy Mościcki oraz naukowcy, w tym nadzorująca budowę, Bronisława Skłodowska-Dłuska, siostra Marii.
25
W miejscowości Tolpuddle w Dorset w Angli rośnie jawor, pod którym sześciu angielskich rolników, znanych jako Męczennicy z Tolpuddle, utworzyło w 1834 roku związek zawodowy. Oskarżono ich o złamanie ustawy o bezprawnych przysięgach z 1797 roku i przetransportowano ich do Australii. Publiczne oburzenie doprowadziło do ich uwolnienia i powrotu do kraju. Wiek drzewa datuje się na rok 1680. Obwód jego pnia wynosi 5,9 m.
26
Angielski Sycamore Gap Tree, zwany też jawor Robin Hood jest popularnym obiektem fotograficznym, jednym z najczęściej fotografowanych drzew w Anglii. Sycamore (jawor) rośnie obok dawnych fortyfikacji obronnych rzymskiej prowincji Britannia (mur Hadriana) w Northumberland, w bardzo widowiskowym wąwozie. Swą alternatywną nazwę Robin Hood wywodzi od swej obecności w filmie z 1991 roku Robin Hood: Prince of Thieves. Jawor ten uzyskał tytuł Drzewa Roku 2016 w Anglii.
