Rośliny
Ciekawostki o sośnie zwyczajnej
Pinus sylvestris
Sosna zwyczajna jest naszym najważniejszym drzewem leśnym. Stanowi ponad 70% ogólnego drzewostanu polskich lasów, a w powierzchni Lasów Państwowych ten udział jest jeszcze większy. Dlatego też nazywana jest królową polskich lasów. Ze względu na zimozielone igły oraz bardzo atrakcyjny wygląd należy do najpopularniejszych drzew ozdobnych w Polsce, sadzonych w parkach, ogrodach przydomowych, wzdłuż dróg. Ale nie tylko wygląd czyni ją atrakcyjną, wydzielana przez sosnę żywica powoduje, że zapach sosnowy jest jednym z ulubionych zapachów, a spacer w sosnowym lesie daje wiele korzyści zdrowotnych.
1
Sosna zwyczajna jest gatunkiem wiecznie zielonego drzewa z rodziny sosnowatych. Sosnowate (Pinaceae) są rodziną drzew i krzewów obejmującą od 224 do 231 gatunków skupionych w 11 rodzajach. Występują one przede wszystkim na obszarach chłodnych i umiarkowanych półkuli północnej. Zasięg nielicznych gatunków sięga do tropików (jedynym gatunkiem przekraczającym równik jest sosna Merkusa z Sumatry). Sosnowate są głównym składnikiem borealnych lasów iglastych (iglaste lasy występujące w obrębie klimatu umiarkowanego chłodnego na półkuli północnej), obok świerków, jodeł, modrzewi, a także lasów górskich.
2
Sosna zwyczajna jest gatunkiem o dużej zmienności, co związane jest z jej ogromnym zasięgiem geograficznym. Dzięki szerokiej skali przystosowawczej do różnych warunków ekologicznych, sosna występuje na rozległych obszarach Europy i Azji. Swoim zasięgiem obejmuje prawie całą Europę, z wyjątkiem rejonów o klimacie wybitnie oceanicznym i w jej najbardziej południowych częściach. Na północy, w Norwegii dochodzi do 70 st. szer. płn. i sięga dalej niż świerk. Na Syberii nie sięga tak daleko jak w Europie i nie przekracza koła podbiegunowego. W Europie nie występuje w Holandii, Danii, w północno-zachodnich Niemczech, w Wielkiej Brytanii(z wyjątkiem Szkocji, gdzie rośnie w odmianie szkockiej - var. scoticea. Nie rośnie także na Półwyspie Apenińskim, w południowej części Półwyspu Bałkańskiego, na Nizinie Węgierskiej i na Podolu, a także w południowej części Ukrainy i Rosji. Wyspowe stanowiska sosny zwyczajnej występują w Hiszpanii, na Bałkanach, na Kaukazie, na Krymie i w Azji Mniejszej.
3
W Polsce sosna zwyczajna rośnie na całym obszarze kraju, z wyjątkiem Bieszczadów. Tam, gdzie panują optymalne warunki wzrostowe dla sosny (na północ od linii Kraków-Tarnów-Przemyśl), tworzy ona rozległe drzewostany. Jest ona w Polsce gatunkiem nizinnym, dochodzącym w górach do 600 m n.p.m. W obrębie Karpat występuje tylko wyspowo (w Tatrach, Pieninach, Beskidach i w niektórych częściach Karpat Wschodnich). W Tatrach w postaci karłowej dochodzi do wysokości 1570 m n.p.m.
4
Z historycznych zapisów wynika, że sosna zwyczajna rosła kiedyś powszechnie w lasach Irlandii, Walii i Anglii, a także w Niemczech i Holandii. Około 300-400 lat temu została jednak wytrzebiona z powodu nadmiernego wyrębu. W Niemczech i Holandii gatunek ten jest obecnie reintrodukowany.
5
Jako źródło drewna, sosna zwyczajna uprawiana była też poza zasięgiem występowania - w Nowej Zelandii i w chłodnych rejonach Ameryki Północnej. Z upraw leśnych przedostała się do naturalnych ekosystemów. W niektórych regionach Stanów Zjednoczonych została naturalizowana, w innych uznano ją za gatunek inwazyjny.
6
Sosna zwyczajna zwykle jest dużym drzewem dorastającym do wysokości 25-35 m, a w sprzyjających warunkach nawet do 40-48 m (np. okazy w Puszczy Białowieskiej). Średnica pnia wynosi od 0,5-1,5 m.
7
Korona sosny jest luźna, z konarami rosnącymi w pozornych okółkach, które w rzeczywistości są ciasnymi spiralami. U młodych osobników korona jest stożkowata, u strych - szeroka, zaokrąglona lub parasolowata. Drzewa rosnące w większym skupisku (zwarciu) wykształcają pień prosty i mają wysoko osadzoną koronę. Na otwartej przestrzeni, stare, samotne drzewa są niższe (15-20 m), mają pień krótki i szeroką, spłaszczoną koronę.
8
U starych drzew kora w dolnej części pnia jest gruba, dochodząca nawet do 10 cm i więcej, spękana tafelkowato, brunatnoszara na zewnątrz, ciemnowiśniowa wewnątrz. W środkowej i górnej części pnia jest cienka, czerwonożółta, łuszcząca się cienkimi płatami. Na młodych gałęziach kora jest gładka, szarobrązowa.
9
Pędy sosny są nagie, początkowo zielonkawe, później szarobrązowe. Pąki, z których rozwijają się przyszłe pędy skupione są na szczytach pędów, są jajowate, wydłużone, ostre. Są one nieożywicowane, czerwono-brązowe. W ciągu roku wyrasta z nich tylko jeden okółek gałęzi, a między okółkami gałęzi brak.
10
Rolę liści u roślin iglastych pełnią igły, które u sosny zwyczajnej są zielone z niebieskawym, sinawym lub srebrzystym odcieniem. Osadzone są parami na krótkopędach. Ich długość wynosi 3-7 cm, a grubość 1-2 mm. Zwykle są skręcone wzdłuż osi o 180 stopni, są sztywne, drobno piłkowane. Igły pozostają na drzewie od 3 do 6 lat.
11
Sosna zwyczajna kwitnie w maju, jednocześnie z rozwojem pędów. Kwiaty męskie są żółte, skupione u nasady tegorocznych pędów. Po przekwitnięciu opadają, zostawiając w tych miejscach odcinki pędów pozbawione igieł. Kwiatostany żeńskie są szyszeczkowate, osadzone pojedynczo lub po kilka na szczytach tegorocznych pędów, początkowo czerwonawe, później zielonkawe.
12
Sosna jest gatunkiem wiatropylnym (anemogamia) Ziarno pyłku posiada dwa pęcherzyki powietrza, dzięki którym pyłek unosi się w powietrzu, a ilość produkowanego pyłku jest olbrzymia. Jeden kwiat wytwarza 157 tys., a jeden kwiatostan około 5,8 mln ziaren pyłku.
13
Szyszki osadzone są na krótkich szypułkach, pojedynczo lub po 2-3 obok siebie. W pierwszym roku po zapyleniu kwiatu są niewielkie (około 1 cm), zielone. Dopiero wiosną drugiego roku, po zapłodnieniu, szybko się rozrastają, dojrzewają w końcu drugiego roku, a otwierają się wiosną trzeciego.
14
Dojrzałe szyszki są matowe, brunatnoszare, symetrycznie stożkowate o zaokrąglonej podstawie. Ich długość wynosi od 2,5 do 7 cm.
15
Nasiona sosny zwyczajnej są małe (2-6 mm), trójkątne, zaokrąglone, spłaszczone z jednej strony, szare lub czarne, połyskujące, z brunatnym skrzydełkiem 3-4 razy dłuższym od nasienia, obejmującym nasienie kleszczowato. Nasiona kiełkują w ciągu 3-6 tygodni. Zachowują zdolność kiełkowania w 75-95% przez trzy lata.
16
Sosna rośnie szybko, największy przyrost uzyskuje pomiędzy 15 a 25 rokiem życia. Około 50 roku życia przyrost słabnie, a w wieku 100-120 lat przyrost na wysokość całkowicie ustaje.
17
Sosna zwyczajna żyje do 300-350, czasem nawet do 500 lat. Obradzać zaczyna już w 15 roku życia, ale rosnąc w drzewostanach, znacznie później, bo koło 40 roku życia. Lata nasienne powtarzają się co 2-4 lata, a w warunkach niesprzyjających, co 5-6 lat.
18
System korzeniowy sosny zwyczajnej jest zmienny. Na świeżych piaskach jest on głęboki, z wyraźnym korzeniem palowym i dobrze rozwiniętymi korzeniami bocznymi. Na suchych piaskach z głębokim poziomem wody gruntowej i na bagnach, rozwija się powierzchniowy system korzeniowy bez korzenia palowego. Na glebach piaszczystych najbardziej suchych, boczne korzenie są bardzo szeroko rozgałęzione tuż pod powierzchnią gleby, dzięki czemu mogą znakomicie wykorzystywać wodę opadową.
19
Sosna doskonale znosi duże wahania temperatury, zarówno mrozy jak i upały. Dobrze rośnie przy niewielkiej ilości opadów, jest odporna na suszę atmosferyczną i glebową. Rośnie także tam, gdzie okres wegetacji wynosi zaledwie dwa miesiące, a temperatura zimą dochodzi do minus 50 stopni C.
20
Jest drzewem o rozległej amplitudzie życiowej. Może rosnąć na skale, na suchych piaskach czy torfach. Ale do dobrego wzrostu potrzebuje gleb świeżych, przewiewnych i dość głębokich. Nie lubi gleb ciężkich, ale i zbyt zasobnych, na których wprawdzie rośnie szybko, ale wytwarza wówczas drewno o szerokich słojach, które jest słabe i mało trwałe.
21
Na glebach podmokłych, wilgotnych i torfiastych (torfowiska wysokie) rośnie bardzo powoli. W wieku kilkudziesięciu lat osiąga zaledwie kilka centymetrów średnicy pnia. W takich warunkach może też wytworzyć formy krzaczaste, jak forma torfowa Pinus sylvestris var. turfosa.
22
Posiada natomiast duże wymagania względem światła. Należy do gatunków najbardziej światłolubnych, ustępując tylko brzozie i modrzewiowi. Ta potrzeba światła zwiększa się wraz z wiekiem drzewa.
23
Sosna zwyczajna jest gatunkiem w Polsce najbardziej rozpowszechnionym - stanowi około 75% składu gatunkowego naszych lasów. Szeroki zasięg w Polsce zawdzięcza stosowaniu gospodarki zrębowej, polegającej na jednoczesnym wycięciu wszystkich drzew na określonej powierzchni (zrębie), na której powstaje następnie drzewostan zwykle równowiekowy, jednogatunkowy i jednopiętrowy, połączonej ze sztucznym odnawianiem drzewostanów. W wyniku takiej gospodarki, sosna zajęła nie tylko typowe dla siebie siedliska sosnowe, ale też duże obszary, na których rosły lasy mieszane lub liściaste. To faworyzowanie sosny doprowadziło do powstania olbrzymich kompleksów sosnowych, w których walka ze szkodnikami jest bardzo trudna.
24
Oprócz sztucznych drzewostanów, sosna w Polsce tworzy również zespoły zbliżone do naturalnych, z charakterystyczną dla tego typu lasów roślinnością runa. Sa to m.in. zespoły, w których sosna występuje w zmieszaniu z dębem, ze świerkiem lub innymi gatunkami drzew.
25
Duża różnorodność środowiska, w którym sosna występuje spowodowała, że w obrębie gatunku powstało wiele form i odmian. Opisano ponad 150 odmian sosny zwyczajnej, z których większość połączono w pięć różnych grup geograficznych. Na terenie Polski wykształciła szereg cennych ekotypów: augustowską, matczańską, mazurską, reliktową, rychtalską, masztową (eksportowana do zachodniej Europy już w XVI w. z przeznaczeniem na maszty okrętowe - stąd jej nazwa).
26
Drewno sosny zwyczajnej odznacza się dobrymi właściwościami fizykomechanicznymi. Jest podstawowym gatunkiem drewna o wszechstronnym zastosowaniu w budownictwie, przemyśle i innych dziedzinach gospodarki, dzięki swym właściwościom mechanicznym , łatwości obróbki, małemu ciężarowi objętościowemu.
27
Sosna zwyczajna znalazła również zastosowanie jako roślina lecznicza. Już od dawna znano jej dobroczynne oddziaływanie na organizm człowieka, zalecając chociażby spacery w nagrzanym słońcem lesie sosnowym, w którym uwalniały się żywiczne fluidy tych drzew. Surowcem lekarskim są młode pędy sosnowe oraz igliwie, z których otrzymuje się olejek sosnowy. Z żywicy sosnowej destylowanej z parą wodną otrzymuje się terpentynę, którą można pozyskać też z odpadów drewna sosnowego. Pozostałością tego procesu jest kalafonia (żywica miękka). Podczas suchej destylacji drewna sosnowego otrzymuje się dziegieć sosnowy, który wykazuje silne działanie przeciwświądowe, przeciwzapalne, przeciwpasożytnicze, wysuszające oraz przeciwgrzybicze.
28
W leśnictwie sosna zwyczajna ceniona jest za szybkie odnawianie drzewostanu po pożarach lasów. W przeszłości, żywicę sosnową stosowano do konserwacji statków, ale też do balsamowania zwłok.
29
Niektóre gatunki sosny pojawiły się już w okresie kredowym, czyli 135 -70 mln lat temu. Za najstarsze źródło pisane, w którym użyto nazwy "Pinus" uważa się "Annales" Quintusa Ennusa z II w. p.n.e.
30
Sześćdziesięcioletnia sosna produkuje w ciągu doby 1350-1800 litrów tlenu. Tyle wynosi dobowe zapotrzebowanie na ten pierwiastek trzech osób.
31
W oligocenie, na terenie dzisiejszego Bałtyku, rósł "las bursztynowy" złożony z czterech gatunków sosen. Wydzielały one tak obficie żywicę, że powstały z niej złoża bursztynu, tzw. polskie złoto.
32
Najstarszą sosną w Polsce jest sosna rosnąca w Mińsku Mazowieckim, licząca sobie 360-375 lat. Najwyższa natomiast rośnie w Puszczy Białowieskiej - jej wysokość to 45,5 m.
33
Najgrubsza sosna o pojedynczym pniu rośnie w Ogrodzie Dendrologicznym w Przelewicach - jej obwód to 4,2 m. Natomiast rekordzistką o wielu pniach jest Sosna Rzepicha rosnąca w gminie Sulechów - obwód jej pięciokrotnego pnia wynosi 5,68 m.
34
Niedaleko Gryfina, we wsi Nowe Czarnowo, znajduje się zbiorowisko sosen zwane Krzywym Lasem. Znajduje się tam około 100 sosen z bardzo zdeformowanymi pniami w kształcie płóz do foteli bujanych.
35
Sosna zwyczajna jest drzewem narodowym Szkocji. 
