Kultura i sztuka
Ciekawostki o ołtarzu Wita Stwosza w Krakowie
Największe w Europie gotyckie retabulum
Ołtarz Wita Stwosza jest największym i, jak twierdzą krakowianie, najpiękniejszym późnogotyckim ołtarzem w Europie. Fakt że powstał, jest niejako wynikiem katastrofy polegającej na zawaleniu się sklepienia kościoła Mariackiego, które zniszczyło ołtarz główny świątyni. Powstał dzięki ofiarności i determinacji krakowskich mieszczan, którzy przez 35 lat zbierali fundusze na ten cel. Wykonał go artysta sprowadzony z Norymbergi, który tak zadomowił się w Krakowie, że pozostał w nim na dwadzieścia lat. Niestety jako autor dzieła, został zapomniany na około 400 lat. Dopiero kolejny pasjonat historii Krakowa swoimi badaniami i dociekliwością spowodował, że świat na nowo poznał wspaniałego twórcę monumentalnego dzieła z imienia i nazwiska. Dziś ołtarz jest obowiązkowym punktem wszystkich turystycznych eksploracji Krakowa, a także mieszkańców tego miasta, którzy na co dzień mogą obcować z XV-wieczną sztuką.
1
Ołtarz Wita Stwosza znajduje się w bazylice Mariackiej w Krakowie. Jest jednym z najwybitniejszych dzieł późnogotyckiej sztuki rzeźbiarskiej w Europie.
2
Stanowi on nastawę ołtarzową (retabulum) ołtarza głównego kościoła Mariackiego. Ołtarz ten nazywany jest ołtarzem Wita Stwosza, ołtarzem Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny lub ołtarzem mariackim.
3
Retabulum zostało wykonane w latach 1477-1489 przez Wita Stwosza, rzeźbiarza z Norymbergi. Wit Stwosz był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli późnego gotyku w rzeźbie. Niewiele wiadomo o jego edukacji artystycznej, ale na podstawie cech jego stylu można przypuszczać, że umiejętności posługiwania się dłutem nabył w Nadrenii, w Strasburgu, gdzie miał kontakt z twórczością Mikołaja z Lejdy. Gdy w 1477 roku przybył do Krakowa był już w pełni ukształtowanym artystą (miał około trzydziestu lat - jak na ówczesne standardy, człowiek dojrzały, posiadający doświadczenie). Gdy przybył do Krakowa, zrezygnował z obywatelstwa Norymbergi. W Krakowie urodził się jego drugi syn, Stanisław Stwosz. Po wykonaniu ołtarza mariackiego i kilku innych zleceń, w 1496 roku przeprowadził się z powrotem do Norymbergi.
4
Retabulum ma wymiary 11 x 13 m. W ołtarzu umieszczonych jest ponad 200 figur, największe z nich mają około 2,8 m.
5
Ołtarz wykonany jest z trzech rodzajów drewna: dębowego, lipowego i modrzewiowego. Konstrukcja ołtarza wykonana jest z twardego drewna dębowego, tło - z lżejszego, ale równie twardego modrzewia, a figury wyrzeźbione są w miękkim i elastycznym drewnie lipowym, z litych kloców lipowych.
6
Nastawa ołtarza mariackiego jest pentaptykiem, czyli posiada pięć skrzydeł. Składa się z części centralnej z figurami, jednej pary ruchomych skrzydeł wewnętrznych i jednej pary nieruchomych skrzydeł zewnętrznych. Obie pary skrzydeł ozdobione są płaskorzeźbami. Całości dopełnia postawiona na mensie ołtarzowej (płyta stanowiąca blat ołtarza w Kk) płaskorzeźbiona predella (podstawa retabulum w postaci skrzyni spoczywającej na mensie) oraz ażurowe zwieńczenie z rzeźbą.
7
Ołtarz poświęcony jest Matce Boskiej oraz jej roli w dziejach Zbawienia. W predelli przedstawione jest drzewo Jessego, czyli plastyczne przedstawienie genealogii Chrystusa i Marii Panny. We wnętrzu predelli (szafy) znajdują się monumentalne rzeźby przestawiające Zaśnięcie Najświętszej Maryi Panny w otoczeniu apostołów, a nad nią scena Wniebowzięcia. W zwieńczeniu retabulum ukazano Koronację Marii na Królową Nieba i Ziemi.
8
Reliefy na skrzydłach ołtarza przedstawiają sceny z życia Chrystusa i Maryi. Skrzydła ołtarza otwartego przedstawiają sceny radości Matki Bożej:
- Zwiastowanie
- Boże Narodzenie
- Pokłon Trzech Króli
- Zmartwychwstanie
- Wniebowstąpienie
- Zesłanie Ducha Świętego
9
Na skrzydłach ołtarza zamkniętego znajduje się dwanaście scen. Na lewym nieruchomym skrzydle:
- Spotkanie Joachima i Anny
- Narodziny Marii
- Ofiarowanie Marii w świątyni
Na prawym nieruchomym skrzydle:
- Zmartwychwstały Jezus ukazujący się Marii Magdalenie
- Trzy Marie u grobu
- Chrystus w otchłani
W skrzydłach ruchomych:
- Ofiarowanie Jezusa w świątyni
- Dwunastoletni Jezus nauczający w świątyni
- Pojmanie Jezusa
- Ukrzyżowanie
- Zdjęcie z krzyża
- Złożenie do grobu
10
Kiedyś ołtarz Wita Stwosza otwierany był tylko podczas największych świąt kościelnych, na co dzień można było oglądać jedynie skrzydła ołtarza zamkniętego. Obecnie (ostatnio po gruntownej renowacji) ołtarz otwierany jest codziennie o 11.50, a zamykany o 18.00.
11
Pomysł wykonania nowego retabulum w ołtarzu głównym kościoła Mariackiego zrodził się w 1442 roku, kiedy to zawaliło się sklepienie prezbiterium kościoła. Przez 35 lat zbierano środki na ten cel (świadczą o tym zapisy w testamentach mieszczan krakowskich). Nie wiadomo kto i dlaczego do tego przedsięwzięcia zatrudnił Wita Stwosza. Stwosz nie był powszechnie znanym poprzez swoje prace artystą, a dzieło które mu powierzono w Krakowie miało ogromną rangę. Decyzja taka podyktowana była pewnie też faktem, że trudno było zaangażować do pracy przewidzianej na wiele lat artystę o ugruntowanej renomie.
12
Wit Stwosz do Krakowa przeniósł się z Norymbergi na dwadzieścia lat. Wykonaniu ołtarza mariackiego poświęcił lat dwanaście. Fundatorzy ołtarza byli usatysfakcjonowani postępem prac, gdyż w 1483 roku Rada Miejska zadowolona z efektów, zwolniła artystę z płacenia podatków. Wówczas prace nad retabulum musiały być na tyle zaawansowane, że Stwosz zaczął także przyjmować zlecenia na inne prace dla miasta i dla innych zleceniodawców (m.in. wykonał nagrobki króla Kazimierza Jagiellończyka i biskupa Piotra z Bnina).
13
Wit Stwosz był w Krakowie na tyle cenionym i uznanym artystą, że w 1484 roku został starszym cechu malarzy i rzeźbiarzy. Przed oficjalną ostateczną prezentacją dzieła, która nastąpiła 15 sierpnia 1489 roku (dzień Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny - patronackie święto kościoła Mariackiego), rzeźby w ołtarzu poddano pracom pozłotniczym, a następnie położono polichromię.
14
Nie zachowały się szczegółowe dane dotyczące kosztów powstania ołtarza mariackiego. Wiadomo, że pieniądze na ten cel pochodziły głównie z zapisów testamentowych i składek mieszczan krakowskich. Ich suma stanowiła równowartość rocznego budżetu miasta i odpowiadała wartości kilku kamienic.
15
Imię autora ołtarza zostało zapomniane przez kilka wieków. Zostało ustalone dopiero w 1824 roku przez Ambrożego Grabowskiego, polskiego historyka, księgarza i kolekcjonera, archeologa i antykwariusza, autora przewodników po Krakowie. Udało mu się dokonać identyfikacji autora ołtarza dzięki powiązaniu informacji pochodzących z dokumentów archiwalnych i publikacji, z napisem na nagrobku Kazimierza Jagiellończyka. Informacje te ujawnił w opublikowanym w 1830 roku drugim wydaniu przewodnika "Kraków i jego okolice". W swojej publikacji jednak Grabowski przedstawił Wita Stwosza jako krakowianina, nie wspominając o jego pochodzeniu z Norymbergi, co przez kolejne lata podtrzymywane było także przez innych badaczy. Pogląd ten zrewidowano dopiero około 1900 roku.
16
We wrześniu 1939 roku, muzealnik Karol Estreicher (prawnuk Ambrożego Grabowskiego), chcąc uchronić ołtarz przed zniszczeniem wojennym, zdemontował figury i barkami spławił je Wisłą do Sandomierza. W Sandomierzu przechowywane były w katedrze i w seminarium duchownym. W wyniku donosu, Niemcy odnaleźli je i po rozpiłowaniu skrzyni i skrzydeł ołtarza, wywieźli go do Berlina. Rzeźby zostały złożone w podziemiach zamku w Norymberdze, a konstrukcja nośna, na zamku Wiesenthau. Przechowywany w wilgotnych pomieszczeniach ołtarz zaatakowały owady. Ołtarz został odnaleziony przez prof. Estreichera z pomocą Amerykanów i w 1946 roku pociągiem powrócił do kraju. Został poddany konserwacji na Wawelu w latach 1946-1950, a do kościoła Mariackiego powrócił w 1957 roku.
17
Kolejna duża konserwacja ołtarza Wita Stwosza rozpoczęła się w 2015 roku i prowadzona była przez Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki warszawskiej i krakowskiej ASP. Projekt kompleksowych prac badawczych i konserwatorskich objął pełną konserwację techniczną i estetyczną wszystkich elementów ołtarza wraz z badaniami fizycznymi, chemicznymi, analizą z zakresu historii sztuki, badaniami mykologicznymi oraz dendrochronologicznymi. Badania fizyko-chemiczne obejmowały m.in. fotografie w świetle białym i w światłach analitycznych, rentgenowską tomografię komputerową, analizy stratygraficzne, badania mikroskopowe i mikrochemiczne. Zbadano też techniki snycerskie i malarskie stosowane przy budowie ołtarza. Konserwacja trwała pięć lat i zakończyła się w lutym 2021 roku.
