Architektura
Ciekawostki o Zamku Królewskim na Wawelu
Historyczna siedziba władców Polski
Zamek Królewski na Wawelu był zawsze najważniejszą siedzibą polskich władców, miejscem prestiżowym o ogromnym znaczeniu dla polskiej tradycji i tożsamości. Już Mieszko I, pierwszy historyczny władca Polski, wybrał Wawel za jedną ze swych siedzib. Za panowania ostatnich Piastów i Jagiellonów zamek przeżywał szczególny rozkwit. Jego świetność i znaczenie przygasły, gdy stolicę przeniesiono do Warszawy, ale nadal był miejscem, w którym odbywały się koronacje i pogrzeby polskich monarchów. W przeszłości i obecnie jest symbolem Krakowa, wznoszącym się na wzgórzu, na lewym brzegu Wisły, w jego historycznej dzielnicy Stare Miasto.
1
Zamek Królewski na Wawelu ulokowany jest na wzgórzu Wawel, na Pomoście Krakowskim, w Dzielnicy I Stare Miasto, na lewym brzegu Wisły. Pomost Krakowski jest regionem geograficznym w południowej Polsce, we wschodniej części Bramy Krakowskiej.
Jest systemem wzgórz zbudowanych z wapieni jurajskich. W poprzek Pomostu Krakowskiego przepływa Wisła. Prawie w całości leży on w granicach Krakowa.
2
Wzgórze Wawel wznosi się na wysokość 228 m n.p.m.
3
Wawel wraz ze Starym Miastem, Kazimierzem i Stradomiem został wpisany w 1978 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W 1994 roku, razem ze Starym Miastem, Kazimierzem, Podgórzem, Nowym Światem i Piaskiem, został uznany za pomnik historii.
4
Badania archeologiczne dowiodły, że ślady pierwszego osadnictwa na Wawelu datują się na środkowy paleolit - około 100 tys. lat p.n.e. Wawel był prawdopodobnie jednym z ośrodków władzy plemienia Wiślan, których organizacja państwowa powstała na przełomie VIII i IX wieku.
O ich legendarnych władcach, Kraku i Wandzie, wspominał już XIII-wieczny kronikarz, Wincenty Kadłubek.
5
Gdy Bolesław Chrobry w końcu X wieku zdobył gród wawelski i przyłączył Małopolskę do państwa Piastów, w ramach archidiecezji gnieźnieńskiej powstało w 1000 roku biskupstwo w Krakowie i budynek katedry na Wawelu. W pierwszej połowie XI wieku wzniesiono murowane budowle przedromańskie, związane z rezydencją władcy, sakralne i świeckie. Były to m.in. czteroapsydowa rotunda św. Feliksa i Adaukta, rotunda - baptysterium przy katedrze, "budowla czworokątna".
6
Większy zamek obronny zbudowano na przełomie XI i XII wieku w północno-wschodnim narożniku wzgórza, gdy za panowania Kazimierza Odnowiciela przeniesiono stolicę Polski do Krakowa. Przebudowano zamek w stylu romańskim.
Zamek posiadał czworokątną wieżę obronną przy Kurzej Stopce i budynek mieszkalny. Powstał pałac z aulą na piętrze - tzw. sala o dwudziestu czterech słupach z kaplicą, bazylika pałacowa św. Marii Egipcjanki. Stopniowo dobudowywano nowe obiekty, głównie sakralne.
7
W drugiej połowie XII wieku Wawel, z dziesięcioma budowlami sakralnymi i rozbudowaną rezydencją, stał się grodem o dużej randze.
8
Na przełomie XIII i XIV wieku wzgórze otoczono murem obronnym (zastąpiono nim wcześniej istniejące wały drewniano-ziemne). Powstał też wyraźny podział na zamek górny, czyli rezydencję królewską (budowaną przez cały XIV wiek) i zamek dolny, który stanowiła osada przygrodowa, będąca zapleczem usługowym i gospodarczym.
9
Z inicjatywy Władysława Łokietka i przy udziale biskupa Nankera powstała gotycka katedra, którą poświęcono w 1364 roku. Za panowania Władysława Jagiełły przebudowano i rozbudowano fortyfikacje zamku. Wybudowano baszty: Jordanka, Złodziejska, Lubranka, zespół obronny bramy Dolnej.
Zbudowano tez wieżę Senatorską i Sandomierską, przedmurze zamku górnego. W takim stanie zamek przetrwał do 1499 roku, kiedy to spłonął w pożarze.
10
Szczególnym okresem w rozwoju architektury i kultury artystycznej Wawelu były czasy panowania Jagiellonów. Szczególnie istotny jest okres panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta.
W latach 1506-1534 przebudowano gotycki pałac na rezydencję renesansową z dziedzińcem arkadowym.
Przy katedrze powstała kaplica Zygmuntowska. Po kolejnym pożarze, który wybuchł w 1595 roku, część zamku przebudowano w stylu wczesnego baroku. Pracami kierował królewski architekt Jan Trevano. Wzniesiono wówczas przy północnym skrzydle dwie wieże: Zygmunta III Wazy i Sobieskiego.
11
Najbardziej tragiczny w dziejach Wawelu okres rozpoczęli Szwedzi, którzy w latach 1655-1657 zniszczyli go. Największą jednak katastrofą był pożar, który wybuchł w 1702 roku. Zaprószony przez szwedzkich żołnierzy ogień, który płonął przez tydzień, strawił renesansowy wystrój wnętrz. Dzieła zniszczenia dopełniły też rozbiory Polski.
12
W 1795 roku Prusacy wykradli z Wawelu insygnia koronacyjne królów Polski, które przepadły bezpowrotnie. Wojska zaborcze, które wkroczyły na zamek, grabiły go i niszczyły. Rezydencję królewską przeznaczono na koszary wojsk austriackich.
13
W 1846 roku Kraków włączono do Monarchii Austriackiej i przekształcono w twierdzę. Wzgórze Wawelskie otoczono murem obronnym z bastionami, podwyższono fortyfikacje kleszczowe, które wzniesione były przez polskich inżynierów w XVIII wieku.
Pałac królewski i Seminarium zamieniono na koszary wojskowe. W południowo-zachodniej części wzgórza wybudowano szpital, a w miejscu domków wikariuszy, dom rekonwalescentów.
14
W 1880 roku Sejm Krajowy (istniejący w Galicji w latach 1861-1918 organ władzy ustawodawczej z siedzibą we Lwowie) ofiarował zamek cesarzowi Franciszkowi Józefowi I. W 1901 roku Galicja kupiła od władz Austrii obiekty wojskowe znajdujące się na Wawelu.
15
Gdy wojska austriackie opuściły Wawel, przystąpiono do jego restauracji. Odnowiono gruntownie katedrę i przyległe budynki, a od 1905 roku prowadzono restaurację pałacu. W 1921 roku wzniesiono od północy bramę zw. Herbową i loggię widokową.
16
W okresie międzywojennym Wawel pełnił funkcję rezydencji głowy państwa. Urzędował w nim prezydent RP Ignacy Mościcki.
17
W czasie II wojny światowej na Wawelu znajdowała się siedziba okupacyjnych władz Generalnego Gubernatorstwa i Hansa Franka. Niemcy przebudowali budynek tzw. Kuchni Królewskich i szpitala austriackiego, wznieśli także od południowej strony bramę wjazdową zw. Bernardyńską.
18
Okupanci masowo rabowali dzieła sztuki, nie tylko z Wawelu, ale i z całego Krakowa. Po II wojnie światowej przystąpiono do odbudowy zniszczonych elementów zamku i restauracji wnętrz, przywracając im renesansowy, barokowy oraz klasycystyczny wygląd i wyposażając je w nabyte od darczyńców lub zakupione dzieła.
19
W 1945 roku Rada Narodowa zniosła funkcję zamku jako rezydencji głowy państwa i w całości przeznaczyła go na cele wystawiennicze jako oddział Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. Część pomieszczeń przeznaczono na Archiwum Państwowe miasta Krakowa. Wyburzono też jeden z budynków szpitala austriackiego i dom rekonwalescentów, a w ich miejscu wzniesiono nowy obiekt, mieszczący biura Zamku Królewskiego na Wawelu.
20
Pod koniec XX wieku zamek poddano gruntownej renowacji. Zmieniono też nazwę instytucji na Zamek Królewski na Wawelu - Państwowe Zbiory Sztuki.
21
W 2000 roku, historyk sztuki Karolina Lanckorońska przekazała muzeum kolekcję obrazów od XIV-XVI wieku, ceramikę oraz listy Jacka Malczewskiego do Karola Lanckorońskiego.
22
Do zamku przylegają od strony południowej (z tej strony znajduje się główne wejście do nich), północnej i wschodniej Ogrody Królewskie. Są to najstarsze ogrody odkryte w Polsce, ukazujące ogrodnictwo okresu renesansu.
23
Na Zamku Królewskim na Wawelu znajduje się 71 sal wystawowych, zgrupowanych w pięciu ekspozycjach stałych oraz dwie reprezentacyjne klatki schodowe: Senatorska i Poselska. Większość sal urządzona jest w stylu renesansowym i barokowym, jak Sala pod Orłem. Są sale przebudowane w stylu klasycystycznym, jak Sala Kolumnowa oraz z okresu dwudziestolecia międzywojennego - apartament Mościckiego. Są też sale gotyckie - obecny Skarbiec Koronny.
24
Z dawnych elementów zdobniczych poszczególnych pomieszczeń niewiele się zachowało. W XVI wieku sypialnia królewska ozdobiona była malowidłami ruskich malarzy z Przemyśla i haftowanymi makatami.
W jednej z sal gotyckich, w Sali Kazimierza Wielkiego, zachował się niewielki fragment polichromii XIV-wiecznej.
Pomieszczenia parteru były urządzone skromniej niż pomieszczenia I i II piętra. Na I piętrze mieściły się prywatne apartamenty królewskie oraz pokoje mieszkalne dworu i świty.
Komnaty II piętra (piano nobile) pełniły funkcje reprezentacyjne. Były tam modrzewiowe stropy belkowe oraz kasetonowe ze złoconymi rozetami lub rzeźbionymi głowami. Pod stropami malowane były fryzy, a niżej wieszano arrasy, makaty i obrazy. Tam odbywały się zabawy, uczty, narady, przyjęcia posłów.
25
W 1882 roku, w związku z przekazaniem zamku cesarzowi Franciszkowi Józefowi I, Jan Matejko przekazał do rezydencji obraz "Hołd pruski".
26
Na I piętrze zamku, obok prywatnych komnat królewskich, znajdowała się sala do przetrzymywania sreber stołowych.
27
Skarbiec Koronny na Wawelu obejmuje pięć sal wystawowych. Trzy z nich są gotyckie - sień, Sala Jadwigi i Jagiełły, Sala Kazimierza Wielkiego.
Wśród eksponatów znajdują się pantofelki koronacyjne Zygmunta Augusta, miecz koronacyjny królów Polski, Szczerbiec, miecz Zygmunta Starego i jego korona grobowa, szachy oraz miniaturowy portrecik Zygmunta III i orzeł z zastawy króla Jana Kazimierza.
28
Na Wawelu znajdują się także eksponaty orientalne, gdyż wielu polskich królów było miłośnikami Orientu. Są to przede wszystkim zbiory egzotycznego tkactwa, ceramiki, uzbrojenia, przywiezione spod Wiednia przez króla Jana III Sobieskiego po Odsieczy Wiedeńskiej.
29
Katedra Wawelska jest jedną z najważniejszych świątyń w Polsce.
30
W katedrze zgromadzonych jest także wiele cennych eksponatów, religijnych pamiątek. Znajduje się tam Włócznia Św. Maurycego - średniowieczna ceremonialna włócznia, uważana za pierwsze historyczne insygnium władzy używane przez władców Polski z dynastii Piastów (jest kopią Świętej Lancy Cesarskiej, ofiarowanej wraz z częścią gwoździa z Krzyża Pańskiego na zjeździe gnieźnieńskim księciu Bolesławowi Chrobremu przez cesarza Ottona III).
Znajduje się tam też płaszcz koronacyjny Stanisława Augusta, krzyż wykonany z diademów należących do księcia Bolesława Wstydliwego i jego żony, a także kielichy liturgiczne, monstrancje, szaty i insygnia królewskie.
31
W północnej części katedry wawelskiej, na Wieży Zygmuntowskiej, znajduje się najsłynniejszy polski dzwon - Dzwon Zygmunt. Dzwon ten powszechnie nazywany jest Dzwonem Zygmunta. Ufundowany został przez Zygmunta I Starego i nazwany jego imieniem. Dzwon wykonał ludwisarz Hans Beham z Norymbergi w krakowskiej ludwisarni w 1520 roku. Na wieży umieszczono go 9 lipca 1521 roku, a 13 lipca Kraków po raz pierwszy usłyszał jego głos.
32
Zamek Królewski na Wawelu jest przez wiele osób uznawany za miejsce szczególne, magiczne. Ma to związek z legendą o znajdującym się na wzgórzu Wawelskim czakramie, świętym, tajemniczym kamieniu tam ukrytym, będącym źródłem niezwykłej energii.
