Ciekawostki o pałacu w Nieborowie

Należy do jednej z najbardziej znanych rezydencji magnackich w Polsce, która obecnie pełni funkcję muzeum wystroju wnętrz rezydencji pałacowych od XVII do XIX wieku.

Znajdują się tam eksponaty zachowanych mebli i zbiorów, portrety wybitnych osobistości epoki, kilka tysięcy rysunków i szkiców, księgi (z XVI wieku), porcelana i tkaniny.

Nieborów jest niewielką wsią w powiecie łowickim, w województwie łódzkim. Jest siedzibą gminy, leży około 14 kilometrów na wschód od Łowicza i około 60 kilometrów na północny-wschód od Łodzi. Liczy 900 mieszkańców i słynie z położonego nieopodal parku Arkadia oraz zespołu pałacowo-parkowego Nieborów.

Historyczne źródła wskazują, że początki Nieborowa sięgają XII wieku, kiedy powstał tam przysiółek, a następnie wieś z kościołem erygowanym w 1314 roku i drewnianym dworem. Nazwa "Nieborów", będąca nazwą dzierżawczą (założycielem jej mógł być bliżej nieznany Niebor) po raz pierwszy pojawiła się w dokumentach kościelnych mówiących o sumach pobieranych w diecezji tytułem świętopietrza.

 Dobra te należały wówczas do rodu Nieborowskich herbu Prawda. W 1694 roku Nieborowscy sprzedali swój majątek wraz z dworem kardynałowi Michałowi Stefanowi Radziejowskiemu (arcybiskup gnieźnieński, kardynał prymas Polski, który po śmierci Jana III Sobieskiego pełnił funkcję interrexa aż do wyboru nowego króla).

Kardynał zlecił wówczas budowę nowej rezydencji, która istnieje do dziś.

Tylman z Gameren, nazywany też Tylmanem Gamerskim był urodzonym w Holandii polskim architektem i inżynierem, który w wieku 28 lat osiadł w Polsce i pracował m.in. dla królowej Marii Kazimiery, żony Jana III Sobieskiego.

Jego budowle uznawane są za perły polskiej architektury barokowej. Są to między innymi: Pałac Czartoryskich, zamek Ostrogskich, Pałac Krasińskich, kościół św. Ducha, św. Kazimierza, Kolegiata św. Anny w Krakowie, Pałac Bielińskich w Otwocku Wielkim, Pałac Branickich w Białymstoku, Pałac w Nieborowie, oraz wiele ogrodów, dworków, klasztorów.

Po śmierci kardynała Pałac w Nieborowie wielokrotnie zmieniał właścicieli.

Kardynał sporządził testament, w którym swoje dobra wraz z pałacem zapisał Konstancji z Niszczyckich i Jerzemu Hipolitowi Towiańskiemu. Ich syn Krzysztof sprzedał w 1723 roku majątek Aleksandrowi Jakubowi Lubomirskiemu i Karolinie Fryderyce von Vitzthum.

Od 1736 roku właścicielami Nieborowa stali się Stanisław i Jan Józef Łochoccy, którzy swoje dobra odsprzedali w 1766 roku hetmanowi wielkiemu litewskiemu Michałowi Kazimierzowi Ogińskiemu, europejskiej sławy muzykowi, który być może był autorem poloneza a-moll nr 13 "Pożegnanie Ojczyzny", powszechnie przypisywanego  Michałowi Kleofasowi Ogińskiemu.

Ogiński przekształcił wnętrza pałacowe w stylu rokokowym.

Michał Hieronim Radziwiłł, późniejszy wojewoda wileński był jednym z najbogatszych magnatów polsko-wileńskich. W 1793 roku, z upoważnienia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, podpisał on traktat cesji przez Rzeczpospolitą ziem zagarniętych przez Rosję w II rozbiorze Polski.

Za złożenie podpisów pod aktami rozbiorowymi otrzymał od Rosji pieniądze, za które kupił pałac w Nieborowie wraz z otaczającymi go gruntami. Jan Ursyn Niemcewicz napisał o nim, że był to "w ostatnim sposobie samolub, zły obywatel, nieuczynny". W 1816 roku Michał Radziwiłł kupił też pałac "Królikarnia".

Zgromadził pokaźną kolekcję obrazów mistrzów europejskich (włoskich, holenderskich, niemieckich i hiszpańskich), portrety polskich i obcych osobistości, kilkanaście tysięcy rycin, księgozbiór unikatowych starodruków (od XVI wieku), meble polskie, angielskie i francuskie, srebra, porcelanę, szkła i tkaniny.

Przebudował wnętrza pałacu w stylu wczesnoklasycystycznym (Gabinet Żółty i Zielony, Sypialnia Wojewody) i założył regularny ogród francuski. Projekty i nadzór nad tym przedsięwzięciem powierzył słynnemu warszawskiemu architektowi Szymonowi Bogumiłowi Zugowi.

Na folwarku wprowadził nowoczesne formy uprawy ziemi, a także organizacji i zarządzania dobrami.

Założyła go Helena z Przeździeckich Radziwiłłowa, żona Michała Hieronima Radziwiłła. Głównym architektem ogrodu był Szymon Bogumił Zug, część projektów była autorstwa Jana Piotra Norblina, Aleksandra Orłowskiego, Józefa Sierakowskiego i Henryka Ittara.

Księżna rozpoczęła prace nad ogrodem w 1778 roku i rozwijała go aż do swojej śmierci. Powstały w nim różne budowle, między innymi: Grota Sybilli, Domek Gotycki, Łuk Grecki, Dom Murgrabiego, Świątynia Diany, Akwedukt, Przybytek Arcykapłana, Mur z Hermami, Cyrk. Pawilony ogrodowe wyposażone były w dzieła sztuki, głównie antycznej, greckiej i rzymskiej. Osobliwością ogrodu są sprowadzone przez księżnę z Podola "baby", kultowe rzeźby połowieckie z XII-XIII wieku. Przepływająca przez park rzeczka Skierniewka tworzy staw z dwiema wysepkami.

W 1945 roku Arkadia wraz z pałacem w Nieborowie stały się oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie.

Radziwiłł był człowiekiem niezwykle majętnym, posiadał dobra na terenie Cesarstwa Rosyjskiego, Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Po jego śmierci w 1831 roku spadkobiercom trudno było dojść do porozumienia w sprawie podziału spadku.

Część dóbr położonych w Królestwie Polskim, w tym Nieborów przypadła w udziale synowi, generałowi Michałowi Gedeonowi Radziwiłłowi, jednemu z głównodowodzących powstaniem listopadowym w 1831 roku.

Jego spadkobierca, syn Zygmunt Radziwiłł doprowadził do upadku rodzinny majątek.

Odziedziczył dobra nieborowskie wraz z Arkadią i majątek ten zaprzepaścił. W Paryżu sprzedał większą część galerii sztuki (obrazy i około 3 tysięcy pozycji z bogatego księgozbioru) z pałacu w Nieborowie.

W 1868 roku odsprzedał carowi Aleksandrowi II nieborowską kolekcję roślin egzotycznych, a w 1869 roku sprzedał Arkadię Karolowi Hoffmanowi.

Zygmunt Radziwiłł zdecydował się ostatecznie zamieszkać w Paryżu na stałe, a nieborowskie dobra odsprzedał swojemu bratankowi Michałowi Piotrowi Radziwiłłowi.

W 1893 roku odkupił Arkadię, a dla podniesienia stanu gospodarczego majątku, uruchomił manufakturę majoliki (ceramika pokryta nieprzezroczystą polewą ołowiowo-cynową o bogatej kolorystyce). Uzupełnił też wyposażenie wnętrz i wyposażył na nowo bibliotekę pałacową.

Michał Piotr Radziwiłł zmarł bezpotomnie w 1903 roku. Wdowa po nim sprzedała Nieborów trzy lata później dalekiemu kuzynowi męża Januszowi Radziwiłłowi, konserwatywnemu działaczowi politycznemu i gospodarczemu okresu dwudziestolecia międzywojennego.

Przebudowa dotyczyła głównie wnętrz, m.in. Sali Weneckiej i Palarni. Nadbudował też drugie piętro czyniąc z pałacu podwarszawska rezydencję, w której gościli liczni znani politycy i inne osobistości życia publicznego w Polsce. Pałac został zelektryfikowany, zainstalowano łazienki, w części pomieszczeń zainstalowano centralne ogrzewanie.

W czasie II wojny światowej Janusz Radziwiłł prowadził działalność konspiracyjną o charakterze politycznym. Nieborowem wówczas zarządzał jego syn Edmund, który wraz z małżonką Izabelą działał w ruchu oporu w szeregach łowickiego okręgu Armii Krajowej.

Był dwukrotnie więziony (w roku 1939 i później w latach 1945-1947) przez sowieckie służby NKWD na terenie Związku Radzieckiego. Po upadku powstania warszawskiego przetrzymywany był przez hitlerowców w berlińskim więzieniu.

W 1947 roku zamieszkał w Warszawie, gdzie zmarł w 1967 roku.

Stały się filiami Muzeum Narodowego w Warszawie. W 1962 roku pałac w Nieborowie został wpisany do rejestru zabytków.

W listopadzie 2017 roku zabytkowy zespół pałacowo-ogrodowy w Nieborowie oraz Ogród Sentymentalno-Romantyczny w Arkadii znalazły się na liście Pomników Historii. Na liście tej znajdują się obiekty o szczególnych wartościach materialnych i niematerialnych oraz znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego kraju. Pomniki Historii ustanawiane są przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej począwszy od 1994 roku.

Prowadzona jest ona obecnie przez potomków jej założycieli. Produkuje się w niej naczynia serwisowe i kafle, bogato zdobione motywami roślinnymi i pejzażami, malowane barwnym szkliwem. Nieborowscy ceramicy kontynuują dawna tradycję rzemieślniczą, unowocześniając nieco charakter swych wyrobów.

Zgodnie ze swą tradycją, pałac oferuje także pokoje gościnne najwybitniejszym polskim przedstawicielom kultury i nauki. W pokojach tych gościli między innymi: Andrzej Wajda, Władysław Tatarkiewicz, Aleksander Gieysztor, Maria Dąbrowska, Sławomir Mrożek i inni.

Odwiedzający pałac Konstanty Ildefons Gałczyński napisał na temat miejscowej rzeźby z czasów rzymskich poemat "Niobe".