Architektura
Ciekawostki o zamku Czocha
Najbardziej nawiedzone miejsce w Polsce
Tuż obok niewielkiego miasteczka Leśna na Dolnym Śląsku leży wieś Czocha, w której nad malowniczym zalewem na rzece Kwisa, znajduje się jeden z najpiękniejszych zamków w tym regionie - zamek Czocha. Jest on obiektem zainteresowania historyków, poszukiwaczy skarbów, łowców sensacji czy zwykłych turystów. Historia zamku sięga XIV w., ale dopiero w ubiegłym wieku miały tu miejsce wydarzenia, które spowodowały, że Czocha uważane jest za jedno z najbardziej niesamowitych miejsc w Polsce.
1
W miejscu, gdzie teraz stoi gotycki zamek Czocha, we wczesnym średniowieczu istniał gród obronny o drewnianej konstrukcji i kamienno-ziemnych umocnieniach. Pierwsza zachowana wzmianka o tym miejscu pochodzi z roku 1241, wskazując go jako punkt graniczny.
2
Z inicjatywy króla czeskiego Wacława I Przemyślidy lub jego syna Przemysła II Ottokara, w połowie XIII w. powstała murowana twierdza. Na przełomie XIII i XIV w. tereny te należały do dynastii brandenburskich Askańczyków.
3
W 1319 roku zamek stał się własnością księcia jaworsko-świdnickiego Henryka I. Dwadzieścia lat później, Henryk I wymienił Czochę, wraz z zamkiem Świecie oraz Lubaniem, Mirskiem i Żarami za połowę miasta Głogowa, którą otrzymał od Jana Luksemburskiego w dożywocie. Faktycznie nastąpiło to dopiero po smierci księcia.
4
Od tej pory Czocha stanowiła lenno króla Czech, zamieszkiwane przez przedstawicieli rycerstwa czeskiego lub niemieckiego.
5
Kolejni właściciele zamku okazywali się najeźdźcami sąsiadów, grabieżcami konwojów kupieckich, watażkami.
6
W połowie XV w., pod nieobecność właściciela, twierdzę zbrojnie najechali husyci, którzy przez kilka miesięcy ją okupowali, grabiąc z cennego wyposażenia i zasobów. Prawowity właściciel przy pomocy wojsk zaciężnych odbił zamek siłą i krwawo rozprawił się z rabusiami.
7
Przez 250 lat zamek Czocha był w posiadaniu potężnego rodu von Nostitz.
8
W 1525 roku zamek przebudowano w stylu renesansowym.
9
W 1639 roku właścicielem zamku został Christoph von Nostitz, który inwestował w badania geologiczne, a w szczególności w poszukiwanie złota. Założył on w dolinie rzeki Kwisy wsie górnicze i targowe, w których osiedlał głównie protestantów uchodzących z Czech i innych regionów Śląska przed prześladowaniami religijnymi.
10
Rozbudowano wtedy też urządzenia fortyfikacyjne zamku i zwiększono liczebność załogi. Po wygaśnięciu męskiej linii von Nostitz, wdowa po przedostatnim właścicielu zamku, sprzedała go radcy króla Augusta Mocnego, Johannowi Hartwigowi von Uechtritz.
11
Zamek Czocha jest miejscem, w którym niejednokrotnie dochodziło do przemocy domowej. W połowie XVII w. Christoph von Nostitz, mając 24 lata postanowił ożenić się ze starszą, ale bogatą (jak mniemał) krewniaczką cesarza, Gertrudą. Po ślubie okazało się, że Gertruda nie posiada żadnego cennego posagu, w związku z tym Christoph oświadczył, że nie zamierza utrzymywać z małżonką żadnych bliższych kontaktów. Gertruda jednak utrzymywała takie kontakty z innymi, mniej wybrednymi od męża mężczyznami. Gdy kiedyś po długiej nieobecności Christoph powróciwszy do zamku zastał w nim ciężarną żonę, wyciągnął ją za włosy z sypialni na dziedziniec, gdzie wrzucił ją do studni. Od tej pory, gdy ktoś pochyla się nad studnią na dziedzińcu zamku w środku nocy, słyszy kobiece jęki i przeraźliwe wołanie o pomoc.
12
Kolejny właściciel zamku Hartwig von Uechtritz nie posiadał męskiego potomka i ustanowił regułę, w myśl której córki za mężów mogły wybierać jedynie kandydatów z kręgu własnego rodu. Młodsza córka Hartwiga trzykrotnie wychodziła za mąż. Pierwszy mąż zmarł w dwa lata po ślubie, z drugim przeżyła lat czternaście, a gdy zmarł, jego pogrzeb stał się niecodziennym i strasznym widowiskiem. Gdy uczestniczący w pogrzebowym kondukcie żałobnicy weszli na spróchniały zamkowy most, ten pod naporem runął, a wraz z nim, do pozbawionej wody fosy, wpadła część uczestników pogrzebu ponosząc śmierć na miejscu. W wypadku, oprócz dorosłych, zginęło sześcioro dzieci.
13
Ostatni właściciel zamku Czocha z rodu von Uechtritz, odsprzedał zamek za kwotę 87 tysięcy talarów reńskiemu kupcowi Ferdynandowi Ottonowi von Schnidel. Jego syn urodzony na zamku, Karl Wihelm był znanym autorem prac z dziedziny literatury i historii, a także tłumaczem renesansowej poezji włoskiej.
14
Pod koniec XVIII w. rodzina von Uechtritz, na mocy decyzji sądowych, ponownie została właścicielami zamku oraz okolicznych wsi. Podczas nieobecności gospodarza, na zamku wybuchł pożar, w wyniku którego spłonęły dachy, wieża, część pomieszczeń mieszkalnych, zabytkowe wyposażenie, zbrojownia i biblioteka z licznymi cennymi starodrukami.
15
Po sześciu latach zamek został odbudowany, choć jego wygląd odbiegał od wcześniejszego. Średniowieczną więźbę dachową zastąpiono dachem w stylu barokowym, podwyższono wieżę dzwonnicy i zmieniono wystrój niektórych wnętrz.
16
W połowie XIX wieku majątek von Uechtritz, właścicieli zamku Czocha obejmował, oprócz zamku, folwark, dwie wsie, areał ziemi i lasów o łącznej powierzchni 1500 hektarów. Po śmierci ostatnich właścicieli spadkobiercy zdecydowali się na sprzedaż rodzinnego majątku.
17
W 1909 roku, Czochę wraz z okolicznymi dobrami sprzedano za kwotę 1,5 mln marek, pochodzącemu z Drezna przedsiębiorcy tytoniowemu, Ernstowi Gutschow. Kupił on zamek będący w nienajlepszej kondycji technicznej, wymagający poważnego i kosztownego remontu. Zdecydował się na całkowitą przebudowę zamku w stylu romantycznego zamczyska o charakterze historyczno-fantastycznym.
18
Realizację przebudowy zamku powierzono berlińskiemu architektowi Bodo Ebhardtowi, który zmienił zewnętrzną bryłę warowni i unowocześnił jej pomieszczenia, zachowując ducha przeszłości. Wykorzystano oryginalne detale architektoniczne i materiały budowlane pozyskane z rozbiórki fragmentów zamku. Kominki do reprezentacyjnych pomieszczeń sprowadzono z Włoch, a biblioteka otrzymała wystrój nawiązujący do angielskiego gotyku Tudorów. Według opinii obserwatorów, Czocha po przebudowie stała się bardziej średniowieczna niż była w średniowieczu.
19
Ernst Gutschow w krótkim czasie zgromadził nie tylko wielką fortunę, ale także imponującą kolekcję dzieł sztuki. Zamek i wszystkie dobra nowego właściciela Czochy miały mu utorować drogę do upragnionej nobilitacji. W ówczesnych Niemczech, cesarz nadawał tytuły szlacheckie w uznaniu zasług za wkład w budowaniu potegi przemysłowej Niemiec, a właściciel takiego tytułu musiał legitymować się posiadaniem rezydencji z rycerskim rodowodem.
20
Ernst Gutschow jako młody chłopak wyjechał z Niemiec do Anglii, a później do Stanów Zjednoczonych, gdzie podjął pracę w firmie trudniącej się produkcją, importem oraz sprzedażą kubańskich cygar i tureckich papierosów. Ożenił się z córką właściciela firmy, co otworzyło mu drogę do wielkiej kariery i ogromnych pieniędzy. Mógł swobodnie realizować swoją pasję kolekcjonerską, której owocem była m.in. licząca 25 000 woluminów biblioteka, czwarta co do wielkości w Niemczech prywatna kolekcja zabytkowych druków i książek.
21
Gutschow kochał piękne przedmioty i nimi się otaczał. W swoich zbiorach posiadał wiele cennych dzieł sztuki i kosztowności, pochodzących z carskiej Rosji, kupionych od bolszewików po czerwonej rewolucji. Prawdopodobnie znajdowały się wśród nich insygnia koronacyjne carów rosyjskich oraz bardzo cenne, złote jajka Fabergé.
22
Zgromadzony ogromny majątek i kupno zamku Czocha prawdopodobnie nie spowodowały, że Ernst Gutschow otrzymał tytuł szlachecki. Nie zachowały się żadne dokumenty potwierdzające tę nobilitację.
23
Ostatni właściciel zamku bywał w nim niestety rzadko, zaledwie przez kilka tygodni w roku. Przeniósł się tutaj z rodziną dopiero pod koniec II wojny światowej, gdyż bombardowania na Dolnym Śląsku zdarzały się rzadziej niż bombardowania niemieckich miast. Wieść o zbliżającej się Armii Czerwonej spowodowała jednak, że rodzina Gutschow na zawsze opuściła Czochę.
24
Opuszczający zamek właściciel zabrał ze sobą niewiele ze zgromadzonych na zamku rzeczy: książki Durera, zabytkową broń, wyroby snycerskie, złoto i nabyte od bolszewików insygnia koronacyjne carów rosyjskich. Pozostałe depozyty zamkowe były przedmiotem grabieży, zarówno ze strony nowych władz jak i ludności okolicznej. Podobno z zamku wyjeżdżały ciężarówki wypakowane wszelkimi dobrami, prowadzone przez komendanta MO i burmistrza Leśnej. Niektórzy szabrownicy ponieśli konsekwencje.
25
W całości udało się odzyskać około 25 tys. książek ze zbioru fabrykanta, które trafiły potem do wrocławskiej Biblioteki Uniwersteckiej, a także 53 sztuki różnych mebli, 84 obrazy olejne, 29 rzeźb, 130 sztuk zabytkowej broni białej i palnej, część zastawy stołowej i porcelany. W odnajdowaniu różnych skrytek na zamku pomagała milicji bibliotekarka zamkowa Christine von Saurma, zwana Klucznicą, która po inwentaryzacji wyjechała do Niemiec.
26
Według niektórych świadków tamtych wydarzeń, w czasie II wojny na zamku gościł jeden z największych autorytetów naukowych XX wieku i bohater narodowy nazistów - Wehrner von Braun. Jego wizyty związane były prawdopodobnie z prowadzonymi w podziemnych fabrykach pod Leśną badaniami nad bronią V-1 i V-2, eksperymentami z bronią uranową lub nowoczesnymi silnikami. Fabryka ta nazywała się "Gema Werke" i wytwarzała urządzenia radiolokacyjne FREYA. Inne prace, które tam prowadzono, dawały efekty w postaci silnego pola elektromagnetycznego, które sprawiało, że w jadących w pobliżu samochodach gasły silniki.
27
W drugiej połowie lat 40. Czochę przejęła Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska", później Dolnośląska Izba Rolnicza, a następnie Ministerstwo Kultury i Sztuki. W 1952 roku zamek został przejęty przez wojsko i zorganizowano w nim ośrodek wypoczynkowy dla oficerów LWP. Po 1989 roku zamkiem zarządza Wojskowa Agencja Mieszkaniowa, która po zakończeniu prac adaptacyjnych udostępniła obiekt dla turystów.
28
Na zamku Czocha gościli prominenci tamtych lat: Bolesław Bierut, Jakub Berman, Władysław Gomułka, Józef Cyrankiewicz, Wojciech Jaruzelski, Marian Spychalski, a także członkowie "bratniej" armii Gieorgij Żukow, Konstanty Rokossowski czy Iwan Koniew.
29
Zamek Czocha chętnie wykorzystywany jest przez filmowców. Kręcono tu film już w 1934 roku - Die Insel, a po wojne powstały tu filmy: "Gdzie jest generał", "Dolina szczęścia", "Tajemnica twierdzy szyfrów", "Wiedźmin". Do 2017 roku zamek stanowił scenografię dla 35 produkcji filmowych.
30
Największym, reprezentacyjnym pomieszczeniem na zamku Czocha jest Sala Rycerska. Współczesne wyposażenie tej sali jest bardzo skromne, wiekszość mebli zabrano stąd po wojnie. Także zamkowe organy, usunięte z empory południowej, przeniesione zostały do kościoła św. Trójcy na Solcu w Warszawie.
31
W Sali Marmurowej, będącej kiedyś komnatą reprezentacyjną średniowiecznego zamku, uwagę przykuwa wbudowany między dwa okna, renesansowy biały kominek. Wiąże się z nim opowieść o dziecku, które w nim zamurowano i którego duch do dzisiaj błąka się i zawodzi podczas długich zimowych nocy.
32
Zamek kryje wiele tajemnic, tajemnych przejść, schowków, korytarzy. Jak dotąd udało się zidentyfikować tylko kilkanaście takich tajemnych przejść ukrytych, np. w boazerii.
33
Pod zamkiem znajduje się labirynt korytarzy o łącznej powierzchni około 3700 m2, odciętych od reszty budowli prawdopodobnie już za czasów PRL i do tej pory nie odkrytych. O istnieniu tych podziemnych ciągów komunikacyjnych i pomieszczeń mówią zachowane dokumenty.
34
Najsłynniejszym duchem twierdzy jest Biała Dama. Jest to Gertruda, która pokłóciła się z bratem i ściągnęła do zamku husytów. Zamek został odbity, a Gertruda stracona. Od tej pory błąka się po zamku pod postacią Białej Damy.
35
Obecnie zamek Czocha jest publicznie dostępny jako ośrodek hotelowo-konferencyjny. Właścicielem obiektu jest AMW REWITA należąca do Agencji Mienia Wojskowego.
