Architektura
Ciekawostki o Łazienkach Królewskich
Najszczęśliwsze miejsce w Warszawie
Łazienki Królewskie są miejscem, gdzie przyroda, architektura i sztuka stworzyły malowniczą, niepowtarzalną i spójną całość, swoiste genius loci. Łazienki zostały założone w XVII wieku przez Stanisława Lubomirskiego, który zbudował tu barokowy pawilon Łaźni, a swój obecny kształt zawdzięczają królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Są ukochanym miejscem spacerowym bardzo wielu Warszawiaków i obowiązkowym punktem turystycznej eksploracji Warszawy.
1
Historia Łazienek Królewskich w Warszawie swoim początkiem sięga około VII wieku. Dowodzą tego liczne znaleziska archeologiczne (fragmenty domostw, naczynia gliniane i in.), odkryte w latach 60-tych i 70-tych XX w. Były to pozostałości średniowiecznego Jazdowa (nazwanego później Ujazdowem), obejmującego obszar znacznie większy niż obecny teren Łazienek Królewskich. Jego centrum stanowił gród obronny, usytuowany na tarasie skarpy wiślanej, będący siedzibą książąt mazowieckich. Pierwsze przekazy źródłowe mówiące o początkach Łazienek, a także miasta Warszawy, pochodzą z 1262 roku. Datę tę upamiętnia kolumna usytuowana na skarpie ze Starą Pomarańczarnią.
2
Z Jazdowa sprawowali władzę książęta mazowieccy, tutaj swoją rezydencję miała królowa Bona, a następnie Anna Jagiellonka. Tereny wokół Jazdowa były zwierzyńcem służącym jako miejsce polowań książąt mazowieckich.
3
W latach 80-tych XVII wieku właścicielem terenów obecnych Łazienek był marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski, który u podnóża wzniesionego przez króla Zygmunta III Wazę Zamku Ujazdowskiego, wybudował dwa pawilony - Ermitaż i Łaźnię. Pawilony wybudowano według projektu Tylmana z Gameren. Ermitaż, początkowo nazywany Eremitorium, wybudowany został w leśnym gąszczu i pełnił rolę samotni, w której marszałek mógł odpoczywać i rozmyślać. Natomiast drugi pawilon usytuowany był na wyspie i mieścił ozdobną Łaźnię.
4
W drugiej połowie XVIII wieku, wdowa po Teodorze Lubomirskim (synu marszałka Stanisława Lubomirskiego) wraz z synem Kacprem, sprzedała Ujazdów ze zwierzyńcem Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. W tym czasie Stanisław August Poniatowski nie był jeszcze królem, pełnił urząd dworski stolnika wielkiego litewskiego, dopiero przygotowywał się do roli króla i poszukiwał poza miastem terenu na swoją prywatną rezydencję.
5
Jako swoją rezydencję, już jako król, obrał początkowo Zamek Ujazdowski, jednak prace mające przystosować stary zamek do potrzeb króla przedłużały się, dlatego Stanisław August zainteresował się położonym nieopodal zalesionym terenem skarpy wiślanej, gdzie Stanisław Lubomirski wybudował pawilon na wyspie, mieszczący ozdobną Łaźnię.
6
Na terenie dawnego zwierzyńca miał powstać krajobrazowy park angielski ozdobiony pawilonami. Prace rozpoczęto od przeprowadzenia melioracji terenu i wycięcia starych olch.
7
Oprócz istniejącej Łaźni, król zdecydował o budowie jeszcze dwóch innych willi. Pierwszym pawilonem wzniesionym na terenie dawnego zwierzyńca był Biały Domek, klasycystyczny budynek, któremu projektant, Dominik Merlini, nadał cechy podmiejskiej, letniej willi. Dominik Merlini był architektem królewskim I Rzeczypospolitej, urodzonym we Włoszech, od młodych lat do śmierci pracującym w Polsce.
8
Drugim bydynkiem był Pałac Myślewicki, nazwany tak od nazwy wsi Myślewice, który Merlini zaprojektował pierwotnie jako piętrową kwadratową willę z wielką niszą w fasadzie. Przewidziana pierwotnie jako rezydencja króla, willa została wkrótce rozbudowana. Dobudowano z obu stron łukowe skrzydła i podwyższono ją o piętro. Willa zyskała w ten sposób wygląd klasycystycznego pałacyku, w którym mieszkały znakomite osobistości. Później król przekazał budynek swojemu bratankowi, księciu Józefowi Poniatowskiemu.
9
W 1777 roku odbudowano również Ermitaż, który spłonął wcześniej w pożarze. Budynek został przeznaczony dla przyjaciółki króla Henrietty Lulier, która podobno wcześniej przepowiedziała Stanisławowi Augustowi koronę.
10
Na tyłach Ermitażu powstał ogród zaprojektowany w stylu angielsko-chińskim i nazwany Dziką Promenadą. Ogród tworzyła plątanina ścieżek wokół głównej alejki prowadzącej do Łaźni. W 1819, gdy Łazienki zostały przemienione w koszary kirasjerów, ogród zmienił swój styl z pełnego krętych alejek, na typowy, z szerokimi polanami i skupiskami drzew. Dziś Ermitaż znajduje się poza ogrodzeniem Łazienek, ale w czasach stanisławowskich był dobrze widoczny z okien Pałacu Na Wodzie.
11
Już od roku 1772 rozpoczęła się przebudowa najważniejszej budowli, dawnego parterowego pawilonu, barokowej Łaźni marszałka Lubomirskiego. Pawilon został umiejscowiony na wyspie otoczonej kanałami tworzącymi sadzawkę. Główną część budynku stanowiła sala z fontanną, nawiązująca do mitologicznego źródła Hippokrene znajdującego się na Olimpie. Budynek ten nosił nazwę "Łazienki Lubomirskiego". Pawilon był przebudowywany w kilku etapach, był wielokrotnie powiększany. Architekci królewscy - Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer nadali budynkowi charakter klasycystyczny.
12
W miejscu sadzawki powstałej w czasach Lubomirskiego wykopano dwa duże stawy, na północ i na południe od przebudowanego Pałacu Na Wodzie. Na stawie południowym, na utworzonej kępie wzniesiono scenę Amfiteatru, który był wzorowany na teatrze w Herkulanum.
13
Pomiędzy Białym Domkiem a Pałacem Na Wodzie utworzono szeroką aleję nazwaną Promenadą. W różnych częściach parku wzniesiono różne niewielkie budynki ogrodowe, m.in.:
- Stara Pomarańczarnia - przechowywano w niej drzewka pomarańczowe, które latem zdobiły alejki parkowe w Łazienkach. We wschodnim skrzydle budynku mieścił się teatr dworski - Teatr Stanisławowski,
- Wodozbiór - dawny zbiornik wody, który znajduje się na wprost wejścia do ogrodu Starej Pomarańczarni,
- Nowa Kordegarda - budynek, który pierwotnie służył do gry w popularną w tamtych czasach francuską grę Trou-Madame, polegającą na wrzucaniu kulek z kości słoniowej do numerowanych bramek. W 1782 roku budynek został przemieniony w Teatr Mały, zwany też Komedialnym. Gdy otwarto teatr w Starej Pomarańczarni, Teatr Mały przestał istnieć,
- Stara Kordegarda - była budynkiem, w którym mieszkali wartownicy, strzegący drogi do Pałacu Na Wyspie. Gdy Starą Kordegardę przebudowano w 1830 roku, zamieniono nazwy Kordegard tak, że starsza nosi nazwę "Nowej", a nowsza "Starej",
- Świątynia Sybilli,
- Belweder,
- Stajnia Kubickiego.
14
Stanisław August Poniatowski w Łazienkach przebywał od końca maja do września. Jego oficjalną siedzibą był Zamek Królewski będacy własnością skarbu państwa Rzeczypospolitej.
15
Przebywając w Łazienkach, król mieszkał w Pałacu Na Wyspie (przebudowanym pawilonie Łaźni), rodzina królewska w Białym Domku, wyżsi urzędnicy w pałacu Myślewickim, a niżsi urzędnicy i służba w Wielkiej Oficynie. Park dostępny był dla publiczności.
16
W Belwederze, przyłączonym do Łazienek w 1767 roku, uruchomiono Królewską Fabrykę Farfurów. Farfurnia (wytwórnia fajansów) w Belwederze działała przez 12 lat. O wyborze Belwederu jako miejsca produkcji zdecydowało znalezienie na pobliskim Mokotowie odpowiedniego surowca. Początkowo próbowano wytwarzać porcelanę, ale po kilku nieudanych próbach podjęto produkcję fajansów. Wytwarzano głównie przedmioty codziennego użytku na potrzeby dworu królewskiego. Fabryka posiadała również skład i sklep na Krakowskim Przedmieściu. Belwederskie wyroby sygnowane były napisem "Varsovie" lub literą "B".
17
Po śmierci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1798 roku właścicielem Łazienek stał się jego bratanek, książę Józef Poniatowski. Natomiast po śmierci księcia w 1813 roku Łazienki stały się własnością jego siostry, Marii Teresy z Poniatowskich Tyszkiewiczowej, która sprzedała je w 1817 roku carowi Aleksandrowi I.
18
Przebywający na wygnaniu król Francji Ludwik XVIII w okresie letnim w latach 1801-1905 mieszkał w Białym Domku.
19
Belweder, oddany wcześniej przez księcia Józefa Poniatowskiego za długi Onufremu Kickiemu, został odkupiony przez rząd Królestwa Polskiego, z przeznaczeniem na siedzibę wielkiego księcia Konstantego. Belweder ponownie stał się częścią Łazienek, a Romanowowie wybudowali na terenie parku, m.in. Światynię Sybilli, Światynię Egipską, Koszary Kantonistów, przebudowali Nową Kardegardę. Wydzielono też część ogrodu z przeznaczeniem na Ogród Botaniczny. W przebudowanym zachodnim pawionie Pałacu Na Wodzie powstała cerkiew Aleksandra Newskiego.
20
Car Aleksander odkupił od Zygmunta Radziwiłła kolekcję drzew egzotycznych, na potrzeby której w 1870 roku wzniesiono specjalny pawilon. Kolekcja została przywieziona do Łazienek z Nieborowa, a jej najważniejszą częścią był największy w Europie zbiór drzew pomarańczowych, w ilości ponad 100 sztuk, z czego około 70 egzemparzy liczyło 300-400 lat. Kolekcję tę Radziwiłłowie otrzymali z Drezna od Augusta II Mocnego. Po wybuchu I wojny światowej nieborowska kolekcja drzew pomarańczowych wymarzła w nieogrzewanych pomieszczeniach, a pawilon, w którym się znajdowała, rozebrano po wojnie.
21
W maju 1849 roku car Mikołaj podejmował w Łazienkach cesarza Franciszka Józefa.
22
Carska administracja w porozumieniu z magistratem zdecydowała o udostępnieniu zespołu pałacowo-parkowego Łazienek i Belwederu dla publiczności. W 1891 roku park został ogrodzony.
23
W okresie II Rzeczypospolitej Łazienki, jako dawne mienie carskie, stały się własnością Skarbu Państwa. Wróciło też do Łazienek całe mienie ruchome wywiezione przez Rosjan po wybuchu I wojny światowej.
24
W 1926 roku w zachodniej części parku odsłonięto pomnik Fryderyka Chopina. Rok później wybudowano w Łazienkach hipodrom z drewnianymi trybunami, który był uznany za jeden z najpiękniejszych obiektów tego typu w Europie.
25
W okresie II wojny światowej Łazienki zostały zamknięte dla ludności polskiej, a pomnik Chopina został wysadzony w powietrze. Kolekcja Państwowych Zbiorów Sztuki została przewieziona do Muzeum Narodowego jeszcze w 1939 roku, ale w czasie okupacji wiele innych dzieł sztuki zostało wywiezionych przez Niemców do rezydencji Hansa Franka do Krzeszowic. Niemcy zlikwidowali Ogród Botaniczny jako instytucję, a jego teren przyłączono do Łazienek.
26
Po upadku Powstania Warszawskiego Niemcy próbowali zniszczyć wszystkie budynki w Łazienkach. Spalili wnętrza Pałacu Na Wodzie, w ścianach nawiercili otwory na dynamit, jednak nie wysadzili go, podobnie w Belwederze. Pożary zniszczyły Ermitaż, Starą Kordegardę, a pozostałe budynki zdewastowali. Zniszczeniu uległ również drzewostan parku i egzotyczne rośliny w Starej i Nowej Pomarańczarni.
27
Od 1959 roku pod odbudowanym pomnikiem Chopina organizowane są niedzielne koncerty chopinowskie.
28
Muzeum Łazienki Królewskie jest samodzielną placówką, będącą członkiem Stowarzyszenia Europejskich Rezydencji Królewskich.
29
Powierzchnia Łazienek Królewskich wynosi około 76 ha, w tym 4,9 ha stanowią wody. Na tej powierzchni znajduje się około 40 budynków, z czego 10 o bardzo dużej wartości historycznej i artystycznej. Do parku prowadzi 10 bram. W 2018 roku do Muzeum Łazienki Królewskie przyłączono Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa.
30
Park łazienkowski podzielony jest na kilka ogrodów: Ogród Królewski z XVIII w., Ogród Romantyczny z XIX w., Ogród Modernistyczny z XX w., Ogród Chiński, a przed Starą Pomarańczarnią powstał niewielki Ogród Holenderski.
