Ciekawostki o Stanisławie Lemie

Urodził się 13 września 1921 roku we Lwowie przy ulicy Brajerowskiej 4. Do aktu urodzenia wpisano mu jednak datę 12 września, aby zgodnie z przesądem uniknąć pecha.

Rodzice Lema poznali się i zaręczyli przed wybuchem I wojny światowej, ale ślub wzięli dopiero po jej zakończeniu, ponieważ Samuel Lem został powołany do armii austro-węgierskiej. W czasie wojny, po upadku twierdzy Przemyśl (jedna z 200 wielkich fortyfikacji stałych istniejących w Europie w 1914 roku oraz trzecia co do wielkości twierdza, po Antwerpii i Verdun) trafił do niewoli rosyjskiej. Przebywał w obozie jenieckim w Azji Środkowej. Po powrocie do Lwowa rozpoczął pracę lekarza. Sabina Lem zajmowała się prowadzeniem domu i wychowywaniem syna.

Stanisław Lem był krewnym Mariana Hemara, polskiego poety, satyryka, komediopisarza, dramaturga, autora tekstów piosenek (matka Hemara była siostrą Samuela Lema i bratową Henryka Heschelesa - dziennikarza, pisarza, członka Rady Miasta Lwowa w II Rzeczypospolitej).

Choć rodzice mieli żydowskie korzenie, on sam twierdził w późniejszych latach, że wychowywany był jako katolik, choć w szkole uczęszczał na lekcje Judaizmu. Jako dorosły człowiek, ze względów moralnych deklarował się jako ateista lub agnostyk.

Okres gimnazjalny opisał później w autobiograficznej książce "Wysoki Zamek".

Wykazały to badania nad inteligencją dzieci, przeprowadzone przez ówczesne władze oświatowe.

Jednak wybuchła II wojna światowa i w okupowanym przez wojska radzieckie Lwowie nie było to możliwe. Lem zdał egzaminy wstępne, ale nie został przyjęty ze względu na niewłaściwe pochodzenie społeczne, powiązane ze średnią burżuazją. Dzięki znajomościom ojca, w 1940 roku rozpoczął studia medyczne na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Medycznego we Lwowie. Później wydział ten wyodrębnił się jako Lwowski Instytut Medyczny. Studia pozwoliły mu uniknąć wcielenia do Armii Czerwonej.

Rodzina postarała się o fałszywe dokumenty i mimo żydowskiego pochodzenia nie trafiła do getta. Wykorzystując te dokumenty Lem zdobył pracę jako pomocnik mechanika i spawacz w garażach niemieckiej firmy Rohstofferfassung, zajmującej się odzyskiwaniem metali, m.in. ze zniszczonego sprzętu wojskowego.

Towarzyszom z ruchu oporu dostarczał wykradzioną z zakładów w których pracował, amunicję i materiały wybuchowe. Działania dywersyjno- propagandowe Lema prowadzone wśród żołnierzy niemieckich w ramach akcji N nie bardzo się powiodły, gdyż jego znajomość języka niemieckiego była niewystarczająca.

W 1944 roku, gdy Armia Czerwona ponownie wkroczyła do Lwowa, rozpoczął kontynuację studiów, jednak zrezygnował z ostatnich egzaminów, aby uniknąć poboru do wojska.

Ojciec Stanisława, wówczas siedemdziesięcioletni lekarz nie mogący prowadzić prywatnej praktyki lekarskiej, zatrudnił się w szpitalu, aby zdobyć środki na utrzymanie. Sytuacja finansowa rodziny była na tyle zła, że Lem zastanawiał się nad podjęciem pracy w charakterze spawacza, ale ojciec nie wyraził na to zgody. Wrócił na studia medyczne na Uniwersytet Jagielloński, gdzie rozpoczął trzeci rok medycyny.

Choć młody Lem nie traktował wówczas swojego pisarstwa jako poważnego zajęcia, zaczął publikować w prasie swoją twórczość, chcąc w ten sposób wspomóc domowy budżet. Pierwszymi utworami, które publikował wtedy były opowiadania o tematyce wojennej, okupacyjnej, zawierające elementy fantastyki naukowej. Drukował je na łamach "Kuźnicy", "Żołnierza Polskiego", "Odry" i "Co tydzień powieść".

W latach 1946-48 Lem publikował również swoje wiersze na łamach "Tygodnika Powszechnego". Wiersze zaczął pisać jeszcze jako siedemnastolatek i już nigdy potem nie powrócił do ich pisania. Dzięki znajomości z Wisławą Szymborską pisał też fraszki do humorystycznego pisma śląskiego "Kocynder".

Powieść ta jednak nie doczekała się publikacji przez kilka lat, gdyż jej fabuła, według kierownictwa redakcji "Książka i Wiedza" nie była zgodna z ówczesną linią ideologiczną. Zażądano od autora dopisania jeszcze dwóch części powieści, które ostatecznie Lem w późniejszym okresie dopisał.

Po uzyskaniu absolutorium, przez miesiąc odbywał praktykę w szpitalu, trafił na oddział położniczy, gdzie odebrał ponad 20 porodów, asystował nawet przy cesarskim cięciu. Widok krwi ostatecznie przyczynił się do decyzji o porzuceniu tego zawodu, którego tak na prawdę nigdy nie lubił, a studia medyczne podjął pod presją ojca. Nie chciał też iść do wojska, gdzie trafiali wszyscy absolwenci studiów medycznych. W związku z tym nie podszedł do egzaminów końcowych i nigdy nie został lekarzem.

Wykształcenie przyrodnicze, które uzyskał studiując medycynę, a także nauki ścisłe, których znajomość pogłębiał samodzielnie, dały mu dobra bazę do wykorzystania w swojej działalności pisarskiej.

Lem przedstawił Chynowskiemu do oceny napisaną jeszcze we Lwowie pracę "Teoria pracy mózgu", która spotkała się z miażdżącą recenzją naukowca. Zaproponował wówczas Lemowi wartościową literaturę naukową, głównie dotyczącą cybernetyki, którą on otrzymywał z zagranicy. Lem wnikliwie studiował po nocach ze słownikiem w ręku. Prowadząc liczne dyskusje na temat niemożliwości odtworzenia człowieka z atomów, narodził się pierwszy rozdział "Dialogów".

Lem pod pseudonimem recenzował naukowe książki i przegląd prasy w miesięczniku "Życie Nauki" wydawanym przez Konserwatorium. Jedna z jego recenzji wywołała spory skandal, który w 1950 roku przyczynił się do zlikwidowania Konserwatorium i przeniesienia redakcji "Życia Nauki" do Warszawy. Lem został bez pracy.

Powieść szybko okazała się bestselerem i była wielokrotnie dodrukowywana. Po tym sukcesie Lem został przyjęty do Związku Literatów Polskich. Utwory pisane w tym okresie pozostawały w regułach realizmu socjalistycznego - istnienie cenzury nigdy nie pozwoliłoby na ukazanie się jego twórczości w oficjalnym obiegu, a było to jedyne źródło utrzymania pisarza.

Lem później wstydził się swoich wczesnych utworów i długo nie zgadzał się na ich wznawianie, przekonując, że były one mało wartościowe i niedojrzałe, ale sukces "Astronautów" skłonił go do napisania kolejnych utworów fantastycznonaukowych.

Barbara była dziewięć lat młodsza od męża, także studiowała medycynę, którą ukończyła. Pochodziła z tradycyjnej, katolickiej rodziny i kiedy wraz ze Stanisławem postanowili się pobrać, powstał problem, gdyż on był zagorzałym ateistą, który nawet w towarzyskich rozmowach wyśmiewał naiwne przejawy religijności. Jednak Barbara postawiła na swoim i wzięli ślub kościelny, choć od Lema wymagano próby nawrócenia.

Rodzinna legenda głosi, że zaprzyjaźniony dominikanin, który podjął się tej próby, przerwał ją w trakcie. Dał Lemowi zaświadczenie w obawie, że sam straci wiarę.

Młode małżeństwo zamieszkało początkowo w Krakowie przy Bonerowskiej 5 w mieszkaniu komunalnym, wraz z zaprzyjaźnioną rodziną i matką pisarza. Mieli do dyspozycji jeden pokój i Lemowi to wystarczało, ale Barbara marzyła o odtworzeniu tego, co pamiętała ze swojego dzieciństwa - szlachecki dworek, który łączyłby zalety miasta i wsi.

W 1957 roku Barbara namówiła męża na kupno domu na nowo wybudowanym osiedlu domków jednorodzinnych pod Krakowem, nazwanym Kliny (od nazwy rozparcelowanego folwarku). Barbara chciała mieć swój ogród, a tam było to możliwe.

Trudno było jej przekonać męża do zakupu, zgodził się, gdy dowiedział się, że dom posiada garaż, a w garażu może stać samochód, o którym zawsze marzył (w czasach studenckich próbował sam skonstruować pojazd). Pierwszy samochód kupił za honoraria autorskie, było to P70.

Tomasz Lem jest tłumaczem literatury anglojęzycznej. W latach 1983-88 mieszkał z rodzicami w Wiedniu, gdzie ukończył American International School, a jego nauczycielem był m.in. Jonathan Carroll, amerykański pisarz fantastyki. Studiował fizykę i matematykę na Uniwersytecie Wiedeńskim, studia ukończył na Uniwersytecie w Princeton w latach 90.

Jest autorem książki "Awantury na tle powszechnego ciążenia", zajmuje się także spuścizną po ojcu.

Ustabilizowała się też sytuacja życiowa i materialna pisarza, ale najważniejszą rzeczą było rozpoczęcie wielkiej, międzynarodowej kariery Lema jako pisarza s-f. Początkowo jego książki tłumaczone były tylko w krajach bloku wschodniego.
 
W 1957 roku ukazała się pierwsza w polskim piśmiennictwie popularna monografia poświęcona cybernetyce - "Dialogi", która jest znaczącą pozycją w dorobku pisarskim Lema, otwierającą nurt naukowej eseistyki.

W 1959 roku Lem powrócił do tematyki dalekich wypraw kosmicznych w powieści "Eden". Powieść ta jest początkiem dojrzałej twórczości fantastycznonaukowej pisarza i pierwszym utworem zaliczanym do kanonu powieści s-f.
 
W tym samym roku pojawił się po raz pierwszy jako bohater pilot Pirx w zbiorze opowiadań "Inwazja z Aldebarana".

"Solaris" uważane jest za jedno z najwybitniejszych osiągnięć twórczych Lema. Pisarz cały czas, niezależnie od twórczości literackiej, publikował eseje oraz felietony literackie i popularnonaukowe w różnych czasopismach: "Nowa Kultura", "Przekrój", "Życie Literackie", "Twórczość", "Problemy".

W 1965 roku ukazała się "Cyberiada", cykl opowiadań, które autor uważał za swoje szczytowe osiągnięcie. W 1968 roku czasopismo "Film" opublikowało scenariusz Lema do filmu "Przekładaniec" w reżyserii Andrzeja Wajdy, z rolą główną Bogumiła Kobieli.

Choć w niektórych jego utworach z czasów PRL-u widoczna jest zakamuflowana krytyka realnego socjalizmu i ZSRR. Niektórzy politycy usiłowali zaangażować Lema w poparcie dla ekipy Gierka, on jednak odmówił. 

W 1976 roku podpisał jeden z protestów przeciwko wpisaniu do konstytucji zapisów o "wiodącej roli PZPR" oraz "przyjaźni z ZSRR".

W 1978 roku napisał dwa list do Wydziału Kultury KC PZPR, w których stanowczo zaprotestował przeciwko otwieraniu, przetrzymywaniu i zaginięciom jego prywatnej korespondencji z zagranicznymi wydawcami i agentami literackimi. Działania te uznał za szykany, które zmuszą go do opuszczenia kraju.

Przed podjęciem tej decyzji wówczas powstrzymały go narodziny syna Tomasza. Gdy wprowadzono w Polsce stan wojenny w 1981 roku, chciał wyjechać natychmiast, ale z powodu zamkniętych granic, nie było to możliwe.

Możliwość wyjazdu pojawiła się dopiero w 1982 roku, gdy Lem otrzymał paszport w związku z przyznaniem mu rocznego stypendium w Instytucie Studiów Zaawansowanych w Berlinie Zachodnim. Niestety nie mógł zabrać ze sobą rodziny, dlatego po roku wrócił do kraju.

Kolejna próba wyjazdu z Polski, tym razem z całą rodziną, pojawiła się po stanie wojennym w 1983 roku. Lem otrzymał zaproszenie austriackiego związku pisarzy z Wiednia. Rodzina przez kilka miesięcy mieszkała w Berlinie Zachodnim, gdzie starali się o austriackie wizy, a następnie przenieśli się do Wiednia, gdzie pozostawali do 1988 roku.

Lem wzbraniał się przed powrotem do kraju nawet po ustabilizowaniu się sytuacji w Polsce, ale w końcu rodzina Lemów powróciła w 1988 roku do nowo wybudowanego domu w Borku Fałęckim.

Również wtedy ukazało się polskie wydanie książki krytyka i historyka literatury Stanisława Beresia pt. "Rozmowy ze Stanisławem Lemem" - była to wersja okrojona przez cenzurę. Był to zapis rozmów z pisarzem z okresu 1981-1982.

Jest także autorem niedokończonej powieści detektywistycznej w stylu Raymonda Chandlera, którą sam określił jako Sknocony kryminał. Utwory te zostały odnalezione w archiwum pisarza po jego śmierci i opublikowane w 2009 roku.

Miał poczucie humoru, lubił śmiać się z otaczającej go rzeczywistości, ale nie koniecznie z siebie. Lubił spotykać się z ludźmi, dyskutować z nimi, ale nie znosił, gdy się z nim nie zgadzano, źle znosił krytykę swojej twórczości. Często się irytował, zwłaszcza w sprawach finansowych.

Lem znał wiele znakomitych osób, jedną z nich był Karol Wojtyła, którego poznał w domu Józefa Szczepańskiego, gdy na przełomie 40. i 50. roku Wojtyła jako wikary przyszedł na kolędę.

Podczas pobytu w Berlinie Zachodnim i Wiedniu zaprzyjaźnił się z Władysławem Bartoszewskim. Prowadził ożywioną korespondencję ze Sławomirem Mrożkiem, a także swoim agentem literackim na rynki zachodnie - Austriakiem Franzem Rottensteinerem. Gdy Austriak na początku lat 90. wyjawił Lemowi zamiar przekazania ich obfitej korespondencji z lat 1970-90 do Biblioteki Ossolińskich, Lem wytoczył swojemu agentowi głośny proces w Wiedniu. Zażądał bardzo wysokiego odszkodowania, proces o odszkodowanie przegrał, ale zablokował przekazanie listów.

Nie potrafił się powstrzymać przed jedzeniem słodyczy, nawet gdy zachorował na cukrzycę. Lubił także alkohole, ale pił tylko likiery, najczęściej benedyktynkę i chartreuse oraz gin. Palił papierosy, ale tylko mentolowe - w połowie lat 80. musiał z nich zrezygnować z powodu problemów zdrowotnych. 

Był zapalonym narciarzem, często w związku z tą pasją wyjeżdżał z żoną do Zakopanego, gdzie zatrzymywał się w Domu Literatów "Astoria" - tam powstawały jego najsłynniejsze dzieła. Był alergikiem, cierpiał na katar sienny. Wyjazdy do Zakopanego sprawiały, że czuł się tam lepiej w okresie pylenia traw, które w górach następowało później niż w Krakowie.

Prawo jazdy zdobył jeszcze przed wybuchem wojny, ale nie zdążył z niego wtedy skorzystać. Był kierowcą z temperamentem, lubił wyprzedzać, ścigać się spod świateł, zawsze z impetem wjeżdżał do garażu. Chętnie majsterkował przy swoich samochodach.

Jego ulubioną lekturą była "Trylogia" Henryka Sienkiewicza, ale czytał z niej tylko najlepsze według siebie fragmenty. W poezji cenił twórczość Bolesława Leśmiana. Lubił muzykę poważną, szczególnie symfonie Beethovena, jazz, zwłaszcza duet Louisa Armstronga z Ellą Fitzgerald, piosenki z Kabaretu Starszych Panów i niektóre piosenki Beatlesów.

Lubił filmy o King Kongu, Gwiezdne wojny i Star Trek. Ten ostatni krytykował jednak za lekceważenie przez scenarzystów podstawowych praw fizyki. Najbardziej cenił filmy hiszpańskiego reżysera Luisa Buñuela.

Znał łacinę, niemiecki, francuski, angielski, ukraiński i rosyjski. Języka angielskiego uczył się sam, miał więc problemy z wymową - sam nazywał swoją wymowę Gorilla English, ale dobrze czytał i pisał w tym języku.

Lwów, w którym się urodził i spędził młodzieńcze lata nazywał swoją "ojczyzną" i deklarował, że pozostanie lwowianinem do śmierci.  Nigdy po przymusowym wyjeździe z tego miasta w 1946 roku nie powrócił już tam.

Zgodnie z jego ostatnią wolą urna z prochami pisarza została złożona na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.