Miasta
Ciekawostki o Białymstoku
Stolica województwa podlaskiego
Białystok to największe miasto w północno-wschodniej Polsce. Wyrosło i uzyskało prawa miejskie w 1692 roku. Tradycyjnie było jednym z wiodących ośrodków życia akademickiego, kulturalnego i artystycznego na Podlasiu oraz najważniejszym ośrodkiem gospodarczym północno-wschodniej Polski. Niegdyś było ważnym ośrodkiem przemysłu lekkiego. Białystok historycznie przyciągał migrantów z innych części Polski i spoza niej, zwłaszcza z Europy Środkowo-Wschodniej. Sprzyja temu pobliska granica z Białorusią będąca jednocześnie wschodnią granicą Unii Europejskiej, a także Strefy Schengen.
1
Białystok to największe miasto w północno-wschodniej Polsce i stolica województwa podlaskiego. Jest dziesiątym co do wielkości miastem Polski, drugim pod względem gęstości zaludnienia i trzynastym pod względem powierzchni.
2
Miasto o powierzchni 102,13 km2 liczy 296 tysięcy mieszkańców. Gęstość zaludnienia wynosi 2902,2 osoby/km2.
3
Białystok leży na Nizinie Północnopodlaskiej nad rzeką Białą (lewy dopływ Supraśli). Jest stolicą województwa podlaskiego i siedzibą władz ziemskiego powiatu białostockiego.
Miasto wraz z przyległymi do niego gminami tworzy Metropolię Białostocką.
4
Białystok ma status miasta na prawach powiatu. Podzielony jest na 29 osiedli, z których każde posiada swoją radę i zarząd.
Należy do kilku organizacji miejskich: Unia Metropolii Polskich, Euroregion Niemen, Fundacja Zielone Płuca Polski (w mieście znajduje się jej siedziba), Eurocities.
5
Początkowa nazwa osady wzięła się od przepływającej przez nią rzeki. W staropolszczyźnie biały stok oznaczał czystą, bystrą rzekę (biały - czysty, stok - potok; rzeka "spływająca" po zboczu). Niepozorna rzeka Biała (zwykle nazywana Białką) dała miastu swoja nazwę.
6
Z odkryć archeologicznych wynika, że pierwsze osadnictwo na terenie dzisiejszego Białegostoku miało miejsce w epoce kamienia. Groby starożytnych osadników znajdują się w rejonie Dojlid, jednej z dzielnic miasta. We wczesnej epoce żelaza w okolicy osiedlali się ludzie, którzy pozostawili po sobie kurhany - grobowce wodzów znajdują się w obecnej wsi Rostoły.
Od tego czasu okolice Białegostoku znajdowały się na skrzyżowaniu kultur. Szlaki handlowe łączące Bałtyk z Morzem Czarnym sprzyjały rozwojowi osadnictwa o cechach kulturowych jaćwiejsko-rusko-polskich.
7
Miasto Białystok istnieje od ponad pięciu wieków i w tym czasie na jego losy wpływały różne siły polityczne i gospodarcze. Około 1437 roku Jakub Tabutowicz herbu Łabędź otrzymał od Michaela Žygimantaitisa syna księcia litewskiego Zygmunta Kęstutaitisa pustkowia nad rzeka Białą, na których powstała osada dająca początek Białemustokowi.
Od 1547 roku osada była własnością rodziny Wiesiołowskich, która ufundowała pierwszą szkołę. W latach 1617-1626 powstał tam pierwszy murowany kościół (zachowany do dziś) i zamek zbudowany na planie prostokąta, z dwiema kondygnacjami, w stylu gotycko-renesansowym. Zamek po gruntownej przebudowie w latach 90. XVII w. stał się barokową rezydencją magnackiego rodu Branickich, znaną dziś jako pałac Branickich.
8
W 1661 roku Białystok został przekazany Stefanowi Czarnieckiemu w nagrodę za zasługi w zwycięstwie nad Szwedami. Jako posag córki Czarnieckiego, Białystok przeszedł w ręce Branickich, którzy w 1692 roku uzyskali od króla Jana III Sobieskiego prawa miejskie dla miasta.
9
W 1769 roku w pobliżu miasta konfederaci barscy stoczyli z armią carską przegrana bitwę pod Olmontami. Po III rozbiorze Polski w 1795 roku, przez 12 lat Białystok znajdował się w zaborze pruskim, później, od 1807 do 1915 roku znajdował się w granicach Imperium Rosyjskiego.
Po powstaniu listopadowym w pobliżu miasta ustalono granicę celną między Kongresówką a Rosją, co wywołało falę migracji ekonomicznej łódzkich fabrykantów. Spowodowało to dynamiczny rozwój prowincjonalnego miasteczka, które w tamtym czasie nazywano Menchesterem Północy.
10
W 1862 roku przez Białystok przeprowadzono Kolej Warszawsko-Petersburską. W 1892 roku uruchomiono w mieście system wodociągów.
11
Pod koniec XIX wieku większość mieszkańców miasta stanowili Żydzi. Według rosyjskiego spisu ludności z 1897 roku na 66 tys. mieszkańców było 41,9 tys. Żydów (około 63%).
Między 14-16 czerwca 1906 roku w Białymstoku doszło do pogromu ludności żydowskiej, podczas którego zamordowano 88 osób.
12
W latach 1915-1919 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. W 1920 roku Wojsko Polskie stoczyło zwycięską bitwę białostocką z Armią Czerwoną, w wyniku której miasto zostało wyzwolone spod bolszewickiej okupacji. Do 1939 roku Białystok był stolicą województwa białostockiego. W październiku 1939 roku miasto zostało przyłączone do Białoruskiej SRR.
Białystok był jednym z dwóch głównych (obok Lwowa) ośrodków działania polskich komunistów, którzy po 1945 roku objęli władzę w Polsce.
13
Od 1999 roku Białystok jest stolica województwa podlaskiego. W 2002 roku do miasta przyłączono wieś Zawady, a w 2006 roku cztery kolejne miejscowości.
14
Około 32% powierzchni miasta zajmują tereny zielone - Białystok znajduje się w obszarze funkcjonującym pod nazwą Zielone Płuca Polski. Ważną częścią miasta są lasy, które zajmują 1886 ha (18% powierzchni administracyjnej miasta). Daje to piątą pozycję w kategorii najbardziej zalesione miasto w Polsce (za Katowicami, Bydgoszczą, Toruniem i Gdańskiem).
15
W obrębie miasta znajdują się dwa rezerwaty przyrody, będące pozostałościami Puszczy Knyszyńskiej. Ich łączna powierzchnia wynosi 105 ha. W granicach miasta znajduje się również fragment Narwiańskiego Parku Narodowego.
W Białymstoku istnieje 9 parków o łącznej powierzchni około 82 ha. W 2020 roku na osiedlu Mickiewicza powstał pierwszy park kieszonkowy (pocket park).
16
Przedłużeniem terenów zielonych miasta (parku Planty) jest barokowy park pałacowy - Park Branickich, który wraz z pałacem tworzy zespół pałacowo-parkowy nazywany Wersalem Podlasia lub Wersalem Północy. Jego powierzchnia wynosi około 10 ha. Do parku przylega jedna z najlepiej zachowanych rezydencji magnackich epoki saskiej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej - Pałac Branickich.
17
Obecnie w Białymstoku mieszka 97% Polaków, 2,5% Białorusinów i 0,5% innych mniejszości, w tym Rosjan, Tatarów Lipka, Ukraińców i Romów. Białystok to ośrodek kulturalno-społeczny Białorusinów - mieszka ich tam prawie 7,5 tys. Działa tam Konsulat Białorusi, a także liczne organizacje i stowarzyszenia.
W Białymstoku mieszka około 1800 Tatarów. Działa Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej, wydawane jest czasopismo "Życie Tatarskie".
18
Białystok jest największym ośrodkiem kulturalnym w północno-wschodniej Polsce. Działa tu największe w województwie Muzeum Podlaskie, a także Muzeum Wojska, Muzeum Przyrodnicze i in. Mieści się tam też jedna z najlepszych polskich galerii sztuki współczesnej - Galeria Arsenał.
Drugą miejską galerią jest Galeria im. Sleńdzińskich, która posiada największy w Polsce zbiór dzieł sztuki i pamiątek archiwalnych polskiego rodu artystów z Wilna.
Białystok uzyskał miano polskiego centrum sztuki lalkarskiej, dzięki Białostockiemu Teatrowi Lalek oraz Wydziałowi Sztuki Lalkarskiej warszawskiej Akademii Teatralnej.
Na terenie Białegostoku znajduje się 17 czynnych bibliotek. Największe z nich to Książnica Podlaska i Biblioteka Uniwersytecka.
19
Białystok jest największym skupiskiem wyznawców prawosławia w Polsce. Istnieje tu 12 parafii prawosławnych oraz największa w Polsce świątynia prawosławna, cerkiew Świętego Ducha.
20
W Białymstoku mieszkają także muzułmanie, jest ich ponad dwa tysiące. Są to głównie Tatarzy. W roku 2021 został tam otwarty meczet.
21
W Białymstoku przed II wojną światową mieszkało 40 tys. Żydów na około 100 tys. mieszkańców. Funkcjonowało tam ponad 60 synagog oraz innych placówek żydowskich. W 2008 roku utworzono w mieście turystyczno-edukacyjny pieszy Szlak Dziedzictwa Żydowskiego.
22
Miasto przyznało piętnaście Tytułów Honorowego Obywatela. Otrzymali je, m.in. Józef Piłsudski, Lech Wałęsa, Ryszard Kaczorowski, Jan Paweł II, Jerzy Maksymiuk, Paweł Adamowicz.
Dwukrotnie też tytuł ten uchylono. Zdarzyło się tak w przypadku ks. Henryka Gulbinowicza i ks. Sławoja Leszka Głodzia.
23
Mieszkańcy Białegostoku i części Podlasia posługują się gwarą białostocką, która spokrewniona jest z dialektem wileńskim. Powstała ona w wyniku wzajemnego oddziaływania kilku wzorców językowych: polskiego, białoruskiego, litewskiego, w mniejszym zakresie rosyjskiego, ukraińskiego i jidysz.
Charakterystyczna dla niej jest m.in wymowa tzw. ł kresowego.
24
W Białymstoku powstał w 1748 roku pierwszy stały teatr na ziemiach polskich - Komedialnia. Teatr ten powstał 17 lat przed powstaniem Teatru Narodowego w Warszawie. W gmachu, który nie dotrwał do naszych czasów znajdowały się loże i obszerna scena z piękną kurtyną namalowaną przez polskiego malarza Augustyna Mirysa.
Komedialnia miała własną orkiestrę, balet, a w operach występowali sławni artyści z Wiednia, Wenecji i Rzymu. Teatr posiadał także bibliotekę.
25
W Białymstoku wypieka się charakterystyczne dla tego miasta małe bułki zwane bialy. Przepis na bialy - ciasto białostockie, wywodzi się z polsko-żydowskiej kuchni okolic Białegostoku. Jest to mała, około 15-centymetrowa, drożdżowa bułka, podobna do bajgla.
Nazwa jest skróconą wersją bialystoker kuchen - określenia w języku jidysz oznaczającego ciasto białostockie.
Biale stały się popularne w USA, gdzie sprzedawali je w swoich piekarniach żydowscy imigranci z Białegostoku. W początkach XX w. sprzedawano je wyłącznie w Nowym Jorku, później stały się popularne również w innych miastach Stanów Zjednoczonych.
26
Bialystok - to nazwa planetoidy z pasa głównego asteroid, okrążająca Słońce w ciągu 5 lat i 256 dni w średniej odległości 3,19 au. Została odkryta 29 grudnia 1989 roku w Observatoire de Haute-Provence w departamencie Alpy Górnej Prowansji we Francji przez Erica Elsta.
Nazwa tej planetoidzie została nadana 1 czerwca 2007 roku, a pochodzi od miasta Białystok.
27
Istniej też meteoryt Białystok, który spadł w postaci deszczu meteorytowego w 1827 roku w okolicach wsi Fasty, 7,5 km od Białegostoku. Ocenia się, że meteoryt pochodzi z planetoidy Westa. Jedyny polski okaz znajduje się w Muzeum Ziemi w Warszawie i wazy zaledwie 4 g.
