Rośliny
Ciekawostki o ryżu
Podstawa wyżywienia jednej trzeciej ludności świata
Ryż jest jedną z najstarszych roślin uprawnych świata. Jego ojczyzną są Chiny, gdzie został udomowiony, a stamtąd rozprzestrzenił się na cały świat. Znany i uprawiany jest już od 7000 lat, obecnie stanowi podstawę wyżywienia jednej trzeciej ludzkości świata.
Jest produktem o niezliczonej ilości kulinarnych zastosowań. Jedzą go wszyscy, co więcej, jest źródłem wielu wartościowych składników odżywczych.
1
Ryż (Oryza) jest rodzajem zboża z rodziny wiechlinowatych (Poaceae), dawniej nazywanej trawami (Graminae). Rodzina ta liczy około 11 tys. gatunków. Wiechlinowate stanowią główny komponent formacji trawiastych łąk i pastwisk, ale należą do niej również rośliny uprawne, w tym zboża.
2
Ryż obejmujący 25 gatunków rośnie w strefie klimatów gorących i ciepłych na całym świecie. Ryż spożywczy, który stanowi podstawę pożywienia dla niemalże połowy ludzi mieszkających na świecie, otrzymywany jest z ziarna ryżu siewnego (Oryza sativa).
3
Oryza sativa, powszechnie znany jako ryż azjatycki, jest rodzajem ryżu hodowlanego, którego odmiany są najbardziej rozpowszechnione na całym świecie. Jest jednoroczną rośliną zbożową, o licznych i gęstych łodygach, osiągających 50-150 cm wysokości. Pędy rozgałęziają się już u nasady. Liście są szerokie na 1,5 cm i długie do 1 metra.
Kwiaty skupione są w wiechy o długości do 30 cm, kłoski są płaskie, 1-kwaitowe. Kwiaty są samopylne. Owocem jest ziarniak o wymiarach 8x4 cm. Kłos zawiera 30-100 ziaren.
Charakterystyczną cechą korzeni ryżu siewnego jest obecność w nich miękiszu powietrznego (aerenchyma), z dużymi przestworami międzykomórkowymi, wypełnionymi powietrzem.
Aerenchyma występuje u roślin podwodnych (ryż uprawiany jest na terenach zalewanych przez wodę), zwiększając ich wyporność i ułatwiając unoszenie.
4
Ryż siewny posiada dwa główne podgatunki.
- ryż siewny japoński (Oryza sativa japonica) - krótkoziarnisty, lepki. Został udomowiony w Dolinie Jangcy 9-6 tys. lat temu, jego odmiany są zwykle uprawiane na suchych polach (w Japonii głównie w zanurzeniu), w Azji Wschodniej, na terenach wyżynnych Azji Południowo-Wschodniej i na terenach wysokich Azji Południowej
- ryż siewny indyjski (Oryza sativa indica) - długoziarnisty, nieklejący. Został udomowiony w okolicach Gangesu 8,5-4,5 tys. lat temu. Jego odmiany to głównie ryż nizinny, uprawiany przeważnie pod wodą w całej tropikalnej Azji
5
Ze względu na wymagania uprawowe wyróżnia się ryż suchy i ryż mokry. Ryż suchy, zwany "górskim" może być uprawiany bez nawadniania, ale daje mniejsze plony. Najczęściej uprawiany jest w północnych Chinach. Uprawia się go zwykle na wzniesieniach, ale wbrew nazwie, uprawia się go także na nizinach w Bengalu lub na Madagaskarze.
Ryż mokry - "padi" jest rośliną bagienną, która do rozwoju wymaga płytkiej wody. W Indiach i Chinach istnieje kilka tysięcy odmian tego ryżu. Większość z nich dostarcza ziaren, które po wysuszeniu gotowe są do bezpośredniego spożycia.
6
Istnieje kilka popularnych odmian ryżu, różniących się kolorem.
- ryż biały - jest odmianą najbardziej popularną. Ziarna ryżu białego poddawane są polerowaniu, w wyniku czego pozbawione są większości składników odżywczych
- ryż brązowy - bogaty jest w składniki odżywcze, gdyż pozbawiony jest jedynie niejadalnej łuski otaczającej ziarno, posiada orzechowy aromat
- ryż czerwony - swoją nazwę zawdzięcza ciemnoczerwonej barwie podłużnych, wąskich ziaren. Jest odmiana niskokaloryczną, posiadającą prozdrowotne właściwości (skutecznie obniża cholesterol w organizmie)
- ryż czarny, zwany też indonezyjskim lub fioletowym - zawiera jeden z najwyższych poziomów antocyjanów w żywności, posiada łagodny, orzechowy smak
- ryż parboiled - jest białym ryżem poddawanym działaniu pary wodnej pod wysokim ciśnieniem, dzięki czemu nie traci witamin i składników odżywczych
7
Historia uprawy ryżu jest długa i skomplikowana. W wyniku konsensusu naukowego opartego na dowodach archeologicznych przyjmuje się, że ryż siewny został po raz pierwszy udomowiony w dorzeczu rzeki Jangcy w Chinach od 13 500 do 8 200 lat temu. Do Korei i Japonii trafił między 3500 a 1200 rokiem p.n.e.
Od tej pierwszej uprawy, migracja i handel rozprzestrzeniły ryż na cały świat. Początkowo do znacznej części wschodniej Azji, a następnie dalej za granicę, a ostatecznie do obu Ameryk w ramach wymiany kolumbijskiej.
Mniej znany ryż afrykański (Oryza glaberrima) został niezależnie udomowiony w Afryce od 3000 do 3500 lat temu.
8
Od czasu rozpowszechnienia ryż stał się podstawowym produktem na cały świecie. Znany był w świecie klasycznym, importowany z Egiptu i być może zachodniej Azji. Znany był w Grecji, Maurowie sprowadzili azjatycki ryż na Półwysep Iberyjski w X wieku. Być może Maurowie przywieźli też ryż na Sycylię, gdzie jego uprawę rozpoczęto w IX wieku.
Po XV wieku ryż rozprzestrzenił się we Włoszech, a następnie we Francji i pozostałych europejskich krajach.
9
Obecnie większość produkowanego ryżu pochodzi z Chin, Indii, Indonezji, Bangladeszu, Wietnamu, Tajlandii, Mjanmy (Birma), Pakistanu, Filipin, Korei i Japonii. Rolnicy azjatyccy nadal stanowią 87% całkowitej światowej produkcji ryżu.
10
Jest jednym z najbardziej uniwersalnych zbóż. Jest źródłem węglowodanów, błonnika, białka, tłuszczów wielonienasyconych, a odmiany nieoczyszczone dodatkowo dostarczają magnezu, fosforu, żelaza, cynku, manganu, miedzi, selenu oraz witamin z grupy B.
Jest zbożem najłatwiej przyswajalnym przez organizm człowieka, należy do produktów lekkostrawnych. Korzystnie wpływa na trawienie, reguluje poziom cukru we krwi, obniża poziom cholesterolu, działa przeciwbiegunkowo i jest po prostu smaczny.
11
Jak każde zboże, jest produktem dość kalorycznym. W 100 g ryżu białego znajduje się 365 kcal, brązowego - 370 kcal, parboiled - 374 kcal, a ryżu dzikiego - 357 kcal.
12
Można go spożywać w różnej postaci. Podstawowa forma to ugotowany na sypko, ale tez można produkować z niego mleko ryzowe, płatki, olej, śmietanki, wegańskie desery, ocet, mąkę. Produkuje się z ryżu także napoje alkoholowe, jak sake, arak czy wina ryżowe.
13
Ryż jest produktem bezglutenowym. Spożywać go zatem mogą osoby cierpiące na nietolerancję tych białek. Ryż ponad to nie zawiera żadnych alergenów.
14
Rocznie produkuje się około 600 mln ton ryżu. Może być uprawiany na różnych glebach, ale najlepiej rośnie na glebach gliniastych, zatrzymujących wodę. Okres wegetacyjny ryżu trwa cały rok.
15
Produkty uboczne obróbki ryżu wykorzystywane są jako pasza dla zwierząt. Z otrąb ryżowych ponad to produkuje się olej ryżowy.
16
Oprócz ryżu czerwonego i czarnego występuje też ryż żółty (mochi) i zielony (aplati). Ryż żółty (mochi) jest wieloskładnikowym pokarmem składającym się z polisacharydów, lipidów, białka i wody. Ma niejednorodną strukturę żelu amylopektyny, ziaren skrobi i pęcherzyków powietrza. Nie zawiera on amylozy w swoim składzie, dzięki czemu ma konsystencje podobną do żelu.
W przeciwieństwie do innych odmian ryżu, ryż mochi mięknie i staje się lepki w zetknięciu z gorącą wodą, dzięki czemu robi się plastyczny i służy do produkcji deserów i słodyczy (ma lekko słodki smak).
