Ciekawostki o szympansie karłowatym

Człowiekowate (Hominidae) są rodziną ssaków naczelnych z nadrodziny człekokształtnych (Hominodea) obejmującą największe wśród naczelnych gatunki wykazujące dużą inteligencję, skłonność do przyjmowania pionowej, dwunożnej postawy oraz zdolność od wytwarzania i posługiwania się narzędziami.

W obrębie człowiekowatych istnieje podrodzina Homininae, do której należą rodzaje: Gorilla (goryl), Pan (szympans) oraz Homo (człowiek), którego jedynym żyjącym współcześnie przedstawicielem jest Homo sapiens (człowiek rozumny).

Nazwa ta pojawiła się po raz pierwszy w 1954 roku, kiedy to austriacki zoolog Eduard Paul Tratz i niemiecki biolog Heinz Heck zaproponowali ją jako nowy i odrębny termin ogólny dla szympansów karłowatych.

Przypuszcza się, że nazwa ta powstała w wyniku pomyłki w zapisie na skrzyni transportowej z miasta Bolobo w dolnym biegu rzeki Kongo, z pobliża którego pochodziły pierwsze okazy szympansów sprowadzone do Europy.

Nazwa rodzajowa paniscus pochodzi od zdrobnienia słowa Pan, które w mitologii greckiej określało opiekuńczego boga lasów i pól, strzegącego pasterzy i ich stad, wywodzącego się z Arkadii.

Żyją w jego centralnej i południowej części, na obszarze 500 000 km2. Ich siedliskiem są tropikalne lasy deszczowe na południe od rzeki Kongo i na północ od rzeki Kasai, dopływu Konga. Łuk rzeki Kongo stanowi północną granicę występowania bonobo, a także granicę siedlisk szympansa zwyczajnego.

Według badań prowadzonych przez naukowców z The George Washington University bonobo i szympansy zwyczajne oddzieliły się od linii ludzkiej około 8 milionów lat temu. Około 2 miliony lat temu bonobo oddzieliły się też od szympansów zwyczajnych.

Oba gatunki zasadniczo nie różnią się pod względem wielkości ciała. Dorosłe samice bonobo są nieco mniejsze od dorosłych samców. Długość ciała samca wynosi 73-83 centymetrów, a samicy 70-76 centymetrów. Masa ciała samic waha się w granicach 26-36 kilogramów, a samców 36-43 kilogramy.

Od szympansa zwyczajnego odróżnia bonobo bardziej smukła sylwetka, dłuższe kończyny, czarna twarz z jasnymi powiekami i jasnym podbródkiem oraz czarna sierść, gęste i długie bokobrody, a także czerwonawe wargi.

Hierarchia w stadzie bonobo nie jest tak silnie zaznaczona jak wśród innych naczelnych. Frans de Waal, prymatolog - zoolog zajmujący się ssakami naczelnymi twierdzi, że bonobo są zdolne do altruizmu, współczucia, empatii, życzliwości, cierpliwości i wrażliwości. Określił on społeczność bonobo jako ginekokrację, czyli panowanie samic. Ta matrirachalna struktura społeczna jest niezwykła wśród małp człekokształtnych

Żyją w dużych grupach liczących od 40 do 120 osobników, które często dzielą się na mniejsze podgrupy liczące od 6 do 23 osobników, czasem spotykające się. Rzadko spotykane są pojedyncze osobniki, z reguły są to samce.

W dużej grupie pozycja samic jest bardziej widoczna, a relacje między samicami są znacznie bliższe (wzajemna pielęgnacja, dzielenie się jedzeniem) niż między samcami. Samce na ogół przez całe życie utrzymują bliski kontakt z matką i w przeciwieństwie do samic, na stałe pozostają w swojej grupie urodzeniowej. Pozycja samców w stadzie może zależeć od rangi ich matki.

Kopulacja odgrywa istotną rolę w stadzie i ma służyć głównie zmniejszeniu napięcia. Praktykowana jest niezależnie od wieku, płci czy rangi w stadzie. Powszechne są kontakty seksualne w zamian za jedzenie, przy powitaniu, rozwiązywaniu konfliktów czy "godzeniu się" po konflikcie.

Stosunki płciowe odbywają się w różnych pozycjach. Bonobo są jedynymi poza człowiekiem przedstawicielami naczelnych, które uprawiają seks twarzą w twarz (jedna na trzy kopulacje). Zaobserwowano u nich pocałunki językowe, ocieranie się genitaliami, seks oralny czy homoseksualny, zarówno samców jak i samic. 

Przypuszcza się, że ocierające się genitaliami samice bonobo odzwierciedlają orgazm, wydając piski i uśmiechy (eksperymenty laboratoryjne na makakach ogoniastych wykazały, że kobiety nie są jedynymi samicami naczelnymi zdolnymi do fizjologicznego orgazmu).

Seks dla tych zwierząt jest przede wszystkim sposobem komunikacji międzyosobniczej, a nie jak u większości innych gatunków, wyłącznie aktem prokreacyjnym. Mimo iż częstotliwość stosunków płciowych u bonobo jest wielokrotnie większa niż u innych małp, nie przekład się to na większą ilość potomstwa.

Uzupełnieniem diety są liście, miód, jaja, czasami małe kręgowce i bezkręgowce. Nawyki żywieniowe bonobo odróżniają je od szympansów zwyczajnych, które polują na inne małpy.

Bonobo są drugimi co do wielkości (po słoniach) zwierzętami owocożernymi w lasach deszczowych DRK, które przyczyniają się do rozsiewania nasion roślin. Szacuje się, że w ciągu swojego życia każdy bonobo połknie i rozsieje 9 ton nasion z ponad 91 gatunków lian, traw, drzew i krzewów.

Dojrzałość płciową osiągają między 8 a 9 rokiem życia, jednak samice po raz pierwszy rodzą w wieku 13 lub 14 lat. Ciąża trwa średnio 240 dni, po której rodzi się zwykle jedno młode. Samica karmi je mlekiem do około 5 roku życia.

Potrafią też przewidywać zachowania innych osobników w stadzie. Naukowcy twierdzą, że bonobo mogą mieć świadomość i zbliżoną psychikę do ludzi. Udowodniono też, że małpy te rozpoznają same siebie w lustrze.

Są niezwykle inteligentne, o czym może świadczyć fakt, że dwa żyjące w niewoli szympansy karłowate, Kanzi i Panbanisha, nauczyły się pisać. Małpy te przyswoiły sobie około 500 symboli geometrycznych i za pomocą specjalnej klawiatury, odpowiadały nimi na zadawane przez badaczy pytania. Słownictwo Kanziego składa się z ponad 500 angielskich słów, a on rozumie około 3000 mówionych angielskich słów.

Kanzi znany jest także z tego, że uczy się, obserwując ludzi. W latach 90. XX wieku nauczył się wykonywać i używać prostych kamiennych narzędzi.

Każdego dnia zakładają na drzewach swoje gniazda, a po spędzonej w nich nocy już do nich nie wracają. Dzień poświęcają na poszukiwanie pokarmu.

Zjawisko to jest typowe dla szympansów zwyczajnych, także inne zachowania agresywne wywołane walką o wpływy w stadzie. U bonobo takich zachowań nie zaobserwowano.

W niewoli mogą przeżyć około 40 lat, więc przypuszcza się, że na wolności żyją znacznie krócej.

Naukowcy przewidują, że w ciągu najbliższych 100 lat gatunek ten wyginie całkowicie. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest działalność człowieka polegająca na zajmowaniu kolejnych terenów tych zwierząt - obecnie bonobo mogą zamieszkiwać jedynie 28% terenu swojego występowania.

Po raz pierwszy został naukowo opisany w 1929 roku przez niemieckiego zoologa Ernsta Schwarza, który nadał mu nazwę Pan satyrus paniscus.

Światowy Dzień Szympansa przypada 14 lipca.