Rozrywka
Ciekawostki o kolędach
"Bóg się rodzi, moc truchleje"
Gdy zbliżają się święta Bożego Narodzenia, zewsząd docierają do nas melodie, które znamy od zawsze - kolędy. Razem z choinką tworzą one niezwykłą atmosferę tych świąt. Kolędy na stałe wpisały się nie tylko w kościelną liturgię, ale śpiewane są również w naszych domach, szczególnie podczas wieczerzy wigilijnej. Śpiewane są też na estradach, a nawet na międzynarodowych festiwalach.
1
Kolędy to pieśni, które śpiewane są w okresie Bożego Narodzenia, wykorzystywane w chrześcijańskich nabożeństwach religijnych. Kolęda to również obrzęd ludowy związany z okresem słowiańskiego Święta Godowego (Szczodre Gody, Szczodruszka - w tradycji słowiańskiej święto celebrujące przesilenie zimowe, zwycięstwo światła nad ciemnością), a następnie świąt Bożego Narodzenia, polegający na odwiedzaniu domów przez kolędników. Kolędnicy znani są przede wszystkim w kulturach rolniczych i pasterskich Słowian i Rumunów. Obrzęd ten polega na odwiedzaniu przez grupy odpowiednio przebranych kolędników poszczególnych gospodarstw z życzeniami pomyślności w Nowym Roku. Stąd kolędy pierwotnie były radosnymi pieśniami noworocznymi.
2
Oprócz kolęd o charakterze religijnym, istnieją też kolędy o wątkach zaczerpniętych z życia codziennego tzw. pastorałki, które ze względu na swój świecki charakter nie są wykorzystywane w obrzędach religijnych. Pastorałki są rodzajem udramatyzowanej kolędy, dawniej wykonywanej przez wędrownych muzyków i żaków, w której tematyka religijna poszerzona została o warstwę obyczajową. Są one także ludowymi pieśniami religijnymi utrzymanymi w tonie sielankowym, związanymi z tematyką Bożego Narodzenia, do których wprowadzono często wątek pasterski. Pastorałki rozpowszechniły się w Polsce szczególnie od XVII wieku. Przykładami takich pastorałek są: "Oj maluśki, maluśki". "Jezus malusieńki" czy "Lulajże Jezuniu". Współcześnie te pastorałki śpiewane są w kościołach.
3
Termin kolęda wywodzi się prawdopodobnie od łacińskiego słowa calendae i oznacza "pierwszy dzień miesiąca". W starożytnym Rzymie wiązało się to z obchodami styczniowych Kalendae (mensis Januarius) i był to dzień szczególny, gdyż 1 stycznia, począwszy od 153 roku przed narodzeniem Chrystusa, konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd. W 46 r.p.n.e. Juliusz Cezar wydał dekret, w którym ustanawiał datę 1 stycznia oficjalnym początkiem roku administracyjnego. Z tej okazji Rzymianie odwiedzali się, składali sobie życzenia, dawali prezenty, śpiewali pieśni.
4
Te rzymskie zwyczaje przejęło chrześcijaństwo i połączyło z okresem Bożego Narodzenia, uważanym za początek rachuby nowego czasu. Początek nowego roku liturgicznego (pierwszy dzień Adwentu) jest jednym z najważniejszych aspektów okresu Bożego Narodzenia.
5
Te noworoczne pieśni powitalne i pochwalne (wyrażające życzenia szczęścia i pomyślności) na cześć gospodarzy, były pierwotnymi kolędami. Charakter religijny kolędy przybrały wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa.
6
Początkowo były to kolędy wyłącznie łacińskie. Ich twórcy czerpali z Ewangelii św. Mateusza i Ewangelii św. Łukasza, gdzie pojawia się pośrednio informacja o śpiewaniu w dniu narodzin Jezusa. Z biegiem czasu sięgano do apokryfów (księgi o tematyce biblijnej, uważane za nienatchnione, nie wchodzące w skład Kanonu Biblii), literatury średniowiecznej i średniowiecznego teatru, jako źródeł kolęd.
7
W liturgii Kościoła katolickiego kolędy wykonuje się od mszy (Pasterki) rozpoczynającej się o północy 24/25 grudnia do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia). W praktyce jednak tradycja chrześcijańska dopuszcza śpiewanie kolęd do Święta Ofiarowania Pańskiego, czyli do 2 lutego.
8
Poza liturgicznym kontekstem, kolędy są bardzo chętnie słuchane dużo wcześniej niż w Boże Narodzenie. W skomercjalizowanym świecie towarzyszą nam podczas zakupów w marketach, galeriach, pojawiają się w reklamach telewizyjnych. Nie są to tylko kolędy stricte o narodzinach Jezusa, ale też kompozycje związane z okresem bożonarodzeniowym ("Jest taki dzień", "Jingle Bells", "White Christmas" i in.).
9
Według tradycji chrześcijańskiej autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu. Była ona śpiewana w zorganizowanej przez niego szopce.
10
Najstarszą zachowaną polską kolędą jest pieśń pochodząca z 1424 roku, zaczynająca się od słów Zdrów bądź, królu anielski. Na początku XV wieku kolędy tłumaczono z łaciny i ze śpiewników braci czeskich.
11
Tworzenie kolęd polskich stało się popularne na przełomie XVII i XVIII wieku i wtedy ustalił się termin kolęda w odniesieniu do pieśni bożonarodzeniowych. Wtedy to powstała jedna z najważniejszych polskich kolęd "W żłobie leży". Jej autorstwo przypisywane jest Piotrowi Skardze, do melodii poloneza koronacyjnego króla Władysława IV.
12
Polski poeta, dramatopisarz epoki oświecenia Franciszek Karpiński skomponował bardzo popularną kolędę "Bóg się rodzi". Twórcami kolęd byli także m.in. Mikołaj Sęp Szarzyński (poeta przełomu renesansu i baroku) i Andrzej Morszczyn (polityk, poeta, podskarbi wielki koronny). W XIX wieku kolędy komponował Zygmunt Noskowski (kompozytor, dyrygent i pedagog). Fryderyk Chopin, kolędę "Lulajże, Jezuniu" zacytował w środkowej części scherza h-moll op.20. Współcześnie kolędy komponował Witold Lutosławski (kompozytor, dyrygent, pianista).
13
W polskim dorobku kulturalnym zachowało się ponad 500 kolęd i pastorałek. W 1843 roku wydano zbiór "Pastorałki i kolędy z melodiami czyli piosenki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane" autorstwa księdza Michała Mioduszewskiego (ksiądz ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy, kompozytor i zbieracz pieśni religijnych). Zbiór ten stał się punktem odniesienia do rozpoczętego w XIX w na dużą skalę zbierania kolęd i pastorałek.
14
Śpiewanie kolęd jest bardzo popularne w Polsce. Śpiewane są zarówno te tradycyjne, które powstały dawniej, a także tworzone są ciągle nowe, komponowane przez współczesnych twórców. Kolędy śpiewane są w domach, kościołach i na estradzie. Jest bardzo wielu polskich artystów folkowych, którzy w swoim repertuarze posiadają kolędy: Arka Noego, Golec Orkiestra, Trebunie Tutki, Joszko Broda, ale także wykonawcy rockowi: Edyta Bartosiewicz, Hanna Banaszak, Włodek Pawlik i wykonawcy muzyki popularnej: Anna Maria Jopek, Irena Santor, Justyna Steczkowska, Stanisław Sojka, Krzysztof Krawczyk i bardzo wiele innych zespołów i indywidualnych wykonawców.
15
Najbardziej znane polskie kolędy to: "Bóg się rodzi, moc truchleje", "Bracia patrzcie jeno", "Do szopy, hej pasterze", "Gdy się Chrystus rodzi", "Dzisiaj w Betlejem", "Jezus malusieńki", "Lulajże Jezuniu", "Mizerna cicha", "Pójdźmy wszyscy do stajenki", "Przybieżeli do Betlejem", "W żłobie leży", "Wśród nocnej ciszy" i wiele innych. Wiele z nich jest nieznanego autorstwa.
16
W latach 30. XIX wieku, w okresie powstania listopadowego, pojawiła się w Polsce kolęda patriotyczna. Od tego momentu kolędy patriotyczne pojawiały się regularnie - podczas innych powstań (styczniowe), wojen (legionowe) i czasów PRL (kolędy robotnicze lat 70., kolędy internowanych stanu wojennego). Pod wpływem różnych wydarzeń powstawały nowe teksty dopasowywane do melodii klasycznych kolęd. W czasach dla Polski tragicznych były to kolędy smutne, w innych okolicznościach, przepojone wiarą w szczęśliwą przyszłość i opatrzność Bożą. Często teksty były satyryczne i krytyczne dla rządzących państwem jak i wyśmiewające wady i stosunki międzyludzkie.
17
Kolędy powstawały także w innych krajach. Znane są kolędy rosyjskie, ukraińskie, czeskie, włoskie, szwajcarskie, hiszpańskie, francuskie, szwedzkie, holenderskie, angielskie, niemieckie, austriackie. Autorem wielu tekstów wykorzystywanych w niemieckich kolędach był Marcin Luter.
18
Jedną z najbardziej znanych kolęd na świecie jest "Cicha noc". Jest to kolęda austriacka, która po raz pierwszy została wykonana podczas pasterki w 1818 roku w austriackim Oberndorfie bei Salzburg. Autorem tekstu "Stille Nacht" był austriacki ksiądz Joseph Mohr, a melodię skomponował Franz Xaver Gruber - austriacki nauczyciel w szkole podstawowej i organista w kościele w Amsdorfie.
19
"Cichą noc" przetłumaczono na ponad 300 języków i dialektów. Oryginalna wersja, według autografu Josepha Mohra (napisana w 1816 roku), liczy sześć zwrotek. Obecnie śpiewa się najczęściej wersję skróconą: zwrotkę 1, 2 i 6.
