Architektura
Ciekawostki o Wilanowie
Rezydencja króla Jana III Sobieskiego
Wilanów to jedna z najstarszych osad w okolicach Warszawy, należąca kiedyś do zakonu benedyktynów z Płocka. Na przestrzeni dziejów Milanów, bo tak brzmiała wówczas jego nazwa, stanowił własność wielu osób, przechodził z rąk do rąk, by w końcu stać się podmiejską siedzibą króla Jana Sobieskiego. Dzięki kolejnym właścicielom zmieniał się i wzbogacał. W końcu stał się dostępnym dla wszystkich Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
1
Wilanów jest dzielnicą lewobrzeżnej Warszawy. Od 1867 do 1951 roku był siedzibą Gminy Wilanów , dawnej gminy wiejskiej. 15 maja 1951 roku gmina Wilanów została zniesiona, a jej obszar włączony do Warszawy.
2
Wilanów jest bardzo starą osadą. Najwcześniejsze ślady osadnictwa pochodzą z okresu pomiędzy 150 - 50 r. p.n.e.
3
Pierwsze dokumenty dotyczące Wilanowa pochodzą z XIII wieku, osada nosiła wtedy nazwę Milanów. Należała do zakonu benedyktynów z Płocka, którzy przyczynili się do budowy drewnianego kościółka parafialnego. W 1338 roku Milanów został na mocy umowy przekazany księciu czerskiemu i sochaczewskiemu - Trojdenowi.
4
W połowie XIV wieku Milanów został podarowany przez mazowieckiego księcia Kazimierza rycerzowi Stanisławowi ze Strzelczykowa za zasługi wojenne. Nowy właściciel Milanowa zmienił też nazwisko na Milanowski i pieczętował się herbem Jastrzębiec. Zbudował tam solidny murowany dwór, w którym rodzina Milanowskich (kilku znanych urzędników ziemskich, jeden uczony, Stanisław, związany z uniwersytetem w Paryżu) mieszkała do połowy XVII wieku.
5
Milanów przeszedł w posiadanie Bogusława Leszczyńskiego, podkanclerza koronnego, dziadka przyszłego króla Stanisława Leszczyńskiego. Bogusław Leszczyński rozpoczął budowę barokowego podmiejskiego pałacu, jednak projekt zniweczył najazd szwedzki, a później śmierć.
6
Później Milanów miał kilku właścicieli, aż wreszcie kupił go wojewoda ruski i podskarbi wielki koronny Marek Matczyński, przyjaciel króla Jana Sobieskiego. Zgodnie z obowiązującym w Rzeczypospolitej prawem, król nie mógł nabywać dóbr ziemskich, więc majątek kupił dla króla jego przyjaciel. Sobieski bardzo chciał w tym miejscu posiadać swoją podmiejską siedzibę.
Choć nie mógł nabywać ziemi, ofiarowano mu miejsce na niebie. Czy wiesz jaki gwiazdozbiór nazwano imieniem Jana III Sobieskiego?
7
Król Sobieski jako człowiek bywający w wielu europejskich krajach (Niemcy, Francja, Anglia, Niderlandy), czytający książki w różnych językach, miał swoje wyobrażenie o nowej posiadłości, którą chciał posiadać. Pragnął, aby była to pięknie położona włoska willa nawiązująca do tradycji antycznej, otoczona pięknym ogrodem i zaopatrywana przez rozbudowany odpowiednio folwark.
8
Projekt ten nazwał Villa Nova i dało to początek nowej nazwie majątku, początkowo Willanów, a później Wilanów. Projektem zajął się spolonizowany Włoch, architekt i doradca króla - Augustyn Locci. W ciągu dwóch lat zakończono pierwszy etap budowy dworu. Powstał wówczas skromny, niewielki, słabo wyposażony dwór.
9
Król bardzo lubił przebywać w tej posiadłości, ale jego żonie Marysieńce nie odpowiadały skromne warunki. Ponieważ rodzina królewska wkrótce miała się powiększyć, przystąpiono do rozbudowy posiadłości. Rozpoczęła się druga, a potem trzecia przebudowa królewskiej siedziby.
10
W 1696 roku, w roku śmierci króla Jana III Sobieskiego, posiadłość w Wilanowie łączyła w sobie elementy polskiego dworu szlacheckiego, włoskiej willi ogrodowej i francuskiego pałacu w stylu Ludwika XIV - entre cour et jardin. Rezydencja z belwederem była dwupiętrowa, posiadała narożne alkierze i wieże o miedzianych hełmach. Jej ozdobą był starannie zaprojektowany, tarasowo opadający w kierunku jeziora ogród. Zdobiły go geometryczne rabaty kwiatowe, drzewka pomarańczowe w donicach (zimą trzymano je w oranżerii).
11
Po drugiej stronie Jeziora Wilanowskiego król posiadał swój zwierzyniec - gęsto zadrzewiony podmokły teren, na którym polował. W obrębie folwarku zbudowano domy podstarościego i ogrodnika, holendernię (olendernia - pomieszczenie dla bydła pasącego się na polanach ogrodowych, stanowiące barwną plamę dekoracyjną, stosowane w architekturze epoki romantyzmu), wiatrak z domem młynarza i kuźnię.
12
Król Sobieski stworzył w pałacu bibliotekę i rodzaj akademii. Dyskutował on tam ze swoim bibliotekarzem Adamem Adamandym Kochańskim, z astronomami, kartografami, i podróżnikami z zakonu jezuitów, którzy poszukiwali drogi lądowej do Chin.
13
Jeszcze za czasów króla Jana III Sobieskiego przeniesiono stary kościół parafialny z terenu dzisiejszego ogrodu na przedpole pałacu. Wokół kościoła powstał cmentarz, wzniesiono drewnianą dzwonnicę i karczmę, w której zatrzymywali się goście i pielgrzymi.
14
Król stale powiększał swą posiadłość. Kupował części pobliskich wsi: Wolicy, Służewa i Powsina, a także leśny teren zwany Bażantarnią, na terenie której w początkach XIX wieku założono park i wzniesiono rezydencję Natolin.
15
Po śmieci króla Jana III pałacem zajmowali się jego trzej synowie: Jakub, Aleksander i Konstanty. Królowa Marysieńka wyjechała do Rzymu, zabierając ze sobą cenne przedmioty z pałacu w Wilanowie. Rozwój pałacu został zahamowany.
16
Dopiero zakup pałacu przez hetmanową wielką koronną Elżbietę Sieniawską w 1720 roku, rozpoczął kolejny etap jego rozbudowy. Sieniawska zatrudniła wybitnych architektów (Giovanni Spazzio) i artystów. Odnowiono pomieszczenia korpusu głównego, galerie pałacowe, dobudowano skrzydła i wzbogacono reprezentacyjny charakter pałacu. Powstały wtedy także dekoracje rzeźbiarskie na elewacjach pałacowych, ze scenami mitologicznymi z Metamorfoz Owidiusza i figurami alegorycznymi inspirowanymi dziełem Cesare Ripy Iconologia. Na Jeziorze Wilanowskim powstał port rzeczny dla ułatwienia transportu.
17
Po śmierci Elżbiety Sieniawskiej pałac przeszedł w ręce jej córki Marii Zofii Denhoffowej Czartoryskiej. Ulegając presji następcy Jana III Sobieskiego, Augusta II, który już wcześniej chciał kupić pałac ale spotkał się z odmową spadkobierców Jana III, Sieniawska wynajęła mu dożywotnio pałac i park, zakazują wprowadzanie trwałych zmian w budynku i obligując do konserwacji i upiększania go.
18
Za czasów Augusta II powstała wielka sala jadalna (sala Biała), wyposażenie pałacu wzbogaciło się o liczne malowidła, lustra i zbiory porcelany, cenne meble, a także dekorację Gabinetu Chińskiego wykonaną przez nadwornego artystę Martina Schnella. Król August II miał wielkie plany wobec pałacu, ale przerwała je jego śmierć.
19
Kolejny etap rozwoju pałacu nastąpił dzięki Izabelli Lubomirskiej, córce poprzednich właścicieli, Zofii i Augusta Czartoryskich. Z jej inicjatywy powstał pawilon Łazienki, na nowo wyposażono apartamenty w skrzydłach pałacowych, wprowadzono zmiany w parku. Na terenie dawnego folwarku powstał romantyczny park angielsko-chiński według projektu wybitnego architekta Szymona Bogumiła Zuga. Rozbudowano Oranżerię i wytyczono nowe drogi dojazdowe do pałacu.
20
Następnym właścicielem Wilanowa był Stanisław Kostka Potocki (polityk, reformator edukacji, współtwórca Konstytucji 3 Maja, historyk sztuki, archeolog), który wraz z żoną Aleksandrą Lubomirską, córką Izabelli Lubomirskiej, okazali się bardzo dobrymi i oddanymi gospodarzami pałacu. Odnowili pałac w 1800 roku, a w 1805 roku otworzyli go dla publiczności, tworząc jedno z pierwszych muzeów na ziemiach polskich, jedyne działające nieprzerwanie do dziś.
21
Muzeum było darem dla obywateli nieistniejącego po rozbiorach kraju. Dzięki temu gestowi Stanisława Kostki Potockiego mogli oni pro bono obcować z historią i poznawać kulturę europejską. Bowiem kolekcja zgromadzona w pałacu obejmował dzieła najlepszych europejskich i nie tylko artystów. Były to wspaniałe obrazy, cenne rzeźby, zespół greckich waz o wyjątkowej wartości, dzieła sztuki użytkowej z Japonii i Chin.
22
Przy północnym skrzydle pałacu Potocki wybudował Galerię Gotycką, Umieścił w niej kolekcję malarstwa, założył bibliotekę i archiwum. Zmieniono też wygląd parku. Została usypana sztuczna grobla i wyspa, która przedłużyła ogród w kierunku północnym. Zabiegi te spowodowały, że powstał jeden z najpiękniejszych ogrodów wodnych Europy. Powstały też dekoracyjne budowle: most rzymski, kiosk chiński - oba istnieją do dziś.
23
Dwudziestodwuletni okres rządów Stanisława Kostki Potockiego w Wilanowie był jednym z najlepszych okresów w historii zespołu pałacowo-parkowego. Potocki dbał również o ogrody w Bażantarni (Natolinie), Morysinie i Służewie.
24
Dzieło Potockiego kontynuowała jego żona Aleksandra, a później ich syn Aleksander. W 1836 roku wzniósł on monumentalny pomnik nagrobny rodziców na przedpolu pałacu. (wg. projektu Henryka Marconiego). Ten sam architekt sporządził plany przebudowy kościoła wilanowskiego, którego forma nawiązywała do dzieła wybitnego mistrza renesansu Giovanniego Batisty Albertiego, a szczególnie do zaprojektowanego przez niego kościoła Sant'Andrea w Mantui. Podczas II wojny światowej kościół i plebania uległy poważnym zniszczeniom, splądrowano je i obrabowano.
25
W pierwszej połowie XVIII wieku, na wprost kościoła św. Anny wzniesiono zajazd zwany austerią, ufundowany przez Czartoryskich. W zajeździe pomieszkiwał często Stanisław Kostka Potocki w trakcie przebudowy pałacu. Tu też przyjmował swoich gości.
26
W pobliżu pałacu w XVII wieku wybudowano wielką kuźnię. W jej pobliżu w XIX wieku wybudowano jatki, przekształcone później na szkołę i ochronkę, z której korzystały wiejskie dzieci.
27
Na początku XIX wieku powstały rezydencje filialne Wilanowa, nazwane imionami wnuków Stanisława Kostki Potockiego: Morysin (od Maurycego), Natolin (od Natalii) i Gucin (od August). Morysin położony jest nad Jeziorem Wilanowskim, zajmuje tereny dawnego zwierzyńca Jana III Sobieskiego. W pobliskim Natolinie, który był terenem leśnym wybudowano budynki do hodowli bażantów, aby król miał na co polować. Książę Adam Czartoryski wybudował tam neoklasycystyczny pałacyk.
28
W końcu XIX wieku Wilanów stał się wielką atrakcją dla mieszkańców Warszawy i celem ich niedzielnych wycieczek. Powstała kolejka do Wilanowa. Jej pierwsza stacja znajdowała się obok Belwederu. Była tam poczekalnia dla pasażerów, remiza dla pojazdów i stajnia dla koni. W 1894 roku pojazdy konne zastąpiono małymi lokomotywami.
29
Zgodnie z testamentem Aleksandry Potockiej, w 1892 roku Wilanów został przekazany hrabiemu Branickiemu, który był przyrodnikiem, muzealnikiem i kolekcjonerem. W posiadaniu Branickich pozostał aż do końca II wojny światowej. Ostatnim właścicielem był Adam Branicki - hrabia, właściciel ziemski.
30
W trakcie przewrotu majowego w 1926 roku, drugi prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski podpisał w pałacu w Wilanowie rezygnację ze stanowiska Prezydenta RP.
31
W czasie II wojny światowej Niemcy utworzyli na terenie Wilanowa dwa obozy pracy dla ludności żydowskiej i oddział roboczy dla jeńców radzieckich. Pałac został ograbiony, a ogród zniszczony. Niemcy i Węgrzy zrabowali z niego około 80% wyposażenia.
32
Po wojnie, w 1945 roku cały zespół pałacowo-ogrodowy przeszedł na własność państwa. Stał się wówczas oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie. Od 1995 roku był już samodzielną instytucją jako Muzeum Pałac w Wilanowie. Od września 2013 roku funkcjonuje pod nazwą Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
33
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie eksponuje zbiory sztuki, których podstawą jest historyczna kolekcja wilanowska stworzona przez Stanisława Kostkę Potockiego. Oprócz zbiorów muzealnych, muzeum sprawuje opiekę na d 89-hektarowym historycznym zespołem pałacowo-parkowym, którego centralnym punktem jest pałac. Poza pałacem do muzeum należy ponad 30 mniejszych i większych zabytków wpisanych do rejestru (oficyna kuchenna, kordegarda, stajnia, oranżeria, dom ogrodnika, most rzymski, pompownia i in.) Muzeum zarządza także dwoma parkami: wilanowskim i parkiem Morysin oraz łączącym je Jeziorem Wilanowskim.
34
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie jest członkiem Stowarzyszenia Europejskich Rezydencji Królewskich.
