Ciekawostki o Bazylice Mariackiej w Gdańsku

Jest historycznym kościołem farnym Głównego Miasta w Gdańsku. Kościół farny, fara, to dawne określenie kościoła parafialnego, nawiązujące do tradycji średniowiecznej. Fary budowane były najczęściej w bezpośrednim sąsiedztwie rynku.

Architektura bazyliki jest przykładem gotyku ceglanego, rozpowszechnionego w krajach basenu Morza Bałtyckiego, będącego odmianą gotyku.

Zgodnie z tradycją, za datę rozpoczęcia budowy świątyni przyjmuje się rok 1243, choć badania archeologiczne pod obecną świątynią tego nie potwierdziły - nie znaleziono żadnych śladów materialnych. Prawdopodobnie w miejscu bazyliki stał wcześniej drewniany kościół, zbudowany przez księcia Świętopełka II Wielkiego, który wymienia się w 1271 roku obok kościoła św. Mikołaja - jednego z najstarszych gdańskich kościołów i kościoła św. Katarzyny - najstarszego kościoła parafialnego na Starym Mieście w Gdańsku.

Kamień węgielny pod budowę obecnej świątyni położono 23 marca 1343 roku - mówi o tym łaciński napis umieszczony na tablicy przy wejściu do zakrystii.

Pieczę nad budowlą od początku sprawowali gdańscy mieszczanie, jednak ich prawa były podporządkowane restrykcjom Zakonu, w przeciwieństwie do kościołów farnych w większych hanzeatyckich miastach. Ich wyobrażenie o kształcie świątyni było inne, Kzryżacy jednak stawiali swoje warunki. Budowę zakończono w latach 1360-1361.

Zmieniono prezbiterium, a w latach 1454-1466 podwyższono wieżę (pierwotna wysokość wieży podyktowana warunkami Krzyżaków, nie mogła przekraczać wysokości wieży dawnego zamku), co było symbolicznym akcentem zwycięstwa Gdańszczan nad Zakonem Krzyżackim.

28 lipca 1502 roku mistrz Henryk Hetzel położył ostatnią cegłę sklepienia.

Bazylika ma długość 105,2 m, szerokość w transepcie 66,2 m. Powierzchnia wynosi 5000 m2, a kubatura 155 000 m3. Powierzchnia dachów to 8000 m2 (gdyby rozciągnąć wszystkie dachy bazyliki Mariackiej, zajęłyby więcej miejsca niż boisko piłkarskie), wysokość wieży do kalenicy - 77 m. Do wnętrza świątyni światło wpada przez 37 ogromnych okien różnej wielkości, z których tylko dwa posiadają witraże. W świątyni znajduje się 29 kaplic.

Tylko główny ołtarz przeznaczony był dla  katolików do 1572 roku. Przez kolejne stulecia kościół służył gminie luterańskiej, ale do drugiej połowy XVII wieku proboszczami kościoła byli duchowni katoliccy wskazani przez króla polskiego. W XVII wieku, obok kościoła Mariackiego powstała Kaplica Królewska, w której odprawiano nabożeństwa dla gdańskich katolików. Katolicy przejęli kościół dopiero po 1945 roku.

W znacznym stopniu zachowano jej średniowieczny wystrój, lecz ściany pokryte polichromiami zostały pobielone. Nową przestrzeń liturgiczną wewnątrz świątyni zaakcentowano nowymi organami, chrzcielnicą i amboną.

Przepełnione były one treściami wyrażającymi potęgę Gdańszczan.

O rekomendację zwrócił się do mieszkającego w Gdańsku przyjaciela z lat młodości Georga Erdmanna (prawnik niemiecki, oficer i dyplomata rosyjski), z którym studiował w Ohrdrufie muzykę i śpiew w liceum. Razem śpiewali też w chórze przy kościele św. Michała w Luneburgu.

W marcu 1945 roku, w wyniku ostrzału artleryjskiego, spłonęły drewniane konstrukcje dachów, runęło 40% sklepień, stopiły się niektóre dzwony, m. in. największy z nich Gratia Dei odlany w 1453 roku, ważący 5300 kg. Część wyposażenia kościoła uległa zniszczeniu bądź rozproszeniu (eksponaty znajdują się m. in. w Muzeum Narodowym w Warszawie).

Odgruzowano wnętrze, zabezpieczono pozostałe filary i sklepienia. Odrestaurowano dach, na którym ułożono około 200 tys. dachówek.

Cały czas trwały prace rekonstrukcyjne. Odkryto fragmenty gotyckiej polichromii zamalowanej przez luteran. W latach osiemdziesiątych XX wieku ściany i sklepienia pokryto warstwą bieli wapiennej.

Dzięki ówczesnemu proboszczowi księdzu infułatowi Stanisławowi Bogdanowiczowi, do wnętrza świątyni powróciła znaczna część średniowiecznych zabytków ruchomych, po wojnie przejętych przez muzea w Polsce i w Niemczech.

Wykonano też szereg innych prac, m.in. renowację XVI- wiecznego ołtarza głównego, w wyniku której przywrócono otwieranie i zamykanie skrzydeł ołtarza. Był to największy remont bazyliki od czasu odbudowy świątyni po zakończeniu II wojny światowej. Trwał trzy lata i kosztował prawie 20 mln złotych.

Groby te umieszczone są pod posadzką bazyliki, którą w zasadzie tworzą płyty nagrobne. Przeprowadzono renowację tych kilkuset płyt, uszkodzonych działaniami wojennymi, czynnikami geologicznymi, upływem czasu i zapadaniem się dawnych miejsc pochówku.

Wysunięto przypuszczenie, że może on pochodzić z rozebranego zamku krzyżackiego w Gdańsku. Elementy konstrukcji bardzo przypominają sięgacze w formie kapitelu, znajdujące się na zamku w Malborku.

Kościół zbudowany jest na planie krzyża łacińskiego, jest trójnawową halą z trójnawowym korpusem nawowym i trójnawowym chórem. Transept w części południowej jest trójnawowy, a w części północnej dwunawowy. Do naw bocznych przylegają kaplice. Do naroża prezbiterium i północnego ramienia transeptu przylega zakrystia.

Druga sygnaturka o masie 7 ton została zamontowana w 2018 roku. Naroża budynku posiadaja osiem wieżyczek, z których każda posiada własną nazwę, pochodzącą albo od nazwy ulicy albo dedykowana jest świętym, zgodnie z wezwaniami narożnych kaplic.

Na szczycie tej wieży znajduje się taras widokowy, na który wiedzie 409 stopni. Z tarasu rozciąga się imponujący widok na Gdańsk, Bałtyk, Żuraw, a także Gdynię i Tczew.

Na północnej elewacji bazyliki znajduje się barokowy Zegar Groblowy, na elewacji południowej zegar słoneczny z 1533 roku, oraz pozostałości wcześniejszego zegara słonecznego z drugiej połowy XV wieku - prawdopodobnie najstarszego w Gdańsku.

Wśród zabytków średniowiecznych na uwagę zasługują liczne figury, retabula ołtarzowe (nastawy ołtarzowe w formie tryptyków i poliptyków tworzące zamkniętą kompozycję) lub ich fragmenty pochodzące zarówno z okresu krzyżackiego, jak i polskiego, będące fundacją gdańskiego mieszczaństwa. Do najstarszych dzieł średnowiecznych należą: Piękna Madonna, Pieta z ok. 1390 roku nieznanego artysty, Św. Jerzy pokonujący smoka, Maria i Jan w kaplicy Jedenastu Tysięcy Dziewic i in. Odrębną kategorię tworzą zabytkowe nagrobki posadzkowe, epitafia obrazowe i totenschildy z herbami zmarłych z luterańskiej społeczności gminy ewangelickiej.

Jest to m.in. ambona, prospekt organowy, chrzcielnica, kilka epitafiów i obrazów.

Tryptyk został stworzony między 1467 a 1471 rokiem. Wykonano go w technice temperowo-olejnej na desce. Aż do połowy XVII w. autor dzieła był nieznany, od tego czasu zaczęto go przypisywać autorstwu braci van Eyck. Autorstwo Memlinga stwierdzono dopiero w 1843 roku. Obraz został wykonany na zamówienie włoskiego bankiera Angola di Jacopo Taniego (fundator i jego żona uwiecznieni są na zamkniętych skrzydłach ołtarza) z brugijskiej filii banku Medyceuszy i miał trafić do rodowej kaplicy San Michele w kościele pod Florencją. Podczas transportu do Italii na pokładzie galery San Matteo, obraz został zdobyty przez gdańskiego kapra Pawła Beneke, dowodzącego karaką (trzymasztowy statek) o nazwie Piotr z Gdańska. Właściciele kaperskiego statku ofiarowali tryptyk kościołowi Mariackiemu. W erze napoleońskiej obraz trafił do Luwru jako łup wojenny. Po klęsce Napoleona znalazł się w Berlinie, skąd w 1817 trafił ponownie do Gdańska. W okresie II wojny światowej Niemcy wywieźli obraz do Turyngii, skąd zrabowali go Rosjanie i jako zdobycz wojenna stał się eksponatem Ermitażu. Do Gdańska powrócił w 1958 roku, jednak nie zawisł już w bazylice. Oryginał znajduje się w Muzeum Narodowym w Gdańsku, a w kościele Mariackim, w przywieżowej kaplicy św. Rajnolda znajduje się jego kopia z XIX w.

Zegar wykonał Hans Duringer z Torunia, a koszt dzieła wyceniono na 300 marek i 6 guldenów węgierskich oraz inne świadczenia w naturze, głównie w postaci domu przy ulicy św. Ducha.

Dzieło powstawało przez siedem lat. Zegar posiadał ponad 14 m wysokości i składał się z trzech kondygnacji: kalendarium, planetarium i teatru figur. Posiadał sześć niezależnych mechanizmów. Od 1554 roku zegar był już nieczynny i popadł w zapomnienie. Pod koniec II wojny światowej został zdemontowany. Odnaleziono 70% elementów jego zewnętrznej obudowy, które powróciły do kościoła.

W 1983 roku powstał Społeczny Komitet Odbudowy Zegara Astronomicznego i w wyniku jego działań, cztery lata później szafa zegarowa stanęła na swym miejscu. Zrekonstruowano wiele rzeźb i trwają prace nad przywróceniem zegara do działania.

Wieść o wspaniałości zegara rozeszła się po sąsiednich państwach i któregoś dnia, władze Lubeki zaproponowały toruńskiemu mistrzowi wykonanie kolejnego zegara dla ich miasta.

Tymczasem zazdrośni rajcowie z Gdańska, na rozkaz burmistrza Konstantyna Ferbera kazali oślepić mistrza Duringera. Kiedy po latach zegar w kościele Mariackim się zepsuł, poproszono mistrza o naprawę. Ten, wzburzony złapał młot, którym zniszczył mechanizm zegara, po czym przeklinając głośno, spadł z wysokości na posadzkę kościoła i poniósł śmierć na miejscu.

Tablica pochodzi z końca XV wieku i wykonana jest przez nieznanego autora. Jest ona jednym z najwcześniejszych dokonań malarskich ukazujących praktykę przestrzegania Dekalogu w życiu codziennym.

Dzieło powstało w początkach XVI wieku i przypisywane jest Mistrzowi Michałowi z Augsburga i jego warsztatowi. Waży trzy tony i ma pięć metrów wysokości.

Rzeźby pochodzą z pierwszej połowy XV wieku. Nie wiadomo kto je wykonał, ale realizm gdańskiego wizerunku ukrzyżowanego Chrystusa zdobył sławę dzięki legendzie o nieznanym twórcy krucyfiksu. Legenda głosi, że mistrz ten był żonaty i posiadał córkę. Żona go jednak opuściła, udała się do Królewca, gdzie poznała mężczyznę, któremu urodziła syna. Mistrzowi powierzono wykonanie krucyfiksu i zamierzał on wykonać zlecenie z największą starannością, ale po rozstaniu z żoną opuściła go wena. Tymczasem córka mistrza poznała kawalera z Królewca, zakochała się w nim, a ojciec zaprosił młodzieńca do swojej pracowni w charakterze modela. Podczas rozmowy okazało się, że chłopak jest synem z nieprawego łoża jego żony. Wzburzony artysta przepełniony żądzą zemsty, żywcem ukrzyżował młodzieńca i zobrazował jego śmierć, tworząc postać Chrystusa na krzyżu. Gdy do pracowni przybyła córka, zastała w niej ukrzyżowanego narzeczonego, rzeźbę Chrystusa i martwego z powodu wyrzutów sumienia ojca. Na widok tego koszmaru, dziewczynie pękło serce.

Towarzyszył jej liczny orszak kobiet - według tradycji wynoszący jedenaście tysięcy. Święta Urszula wraz z nimi poniosła śmierć z rąk Hunów i została pochowana w Kolonii nad Renem. Relikwie świętej i towarzyszących jej osób znajdują się w kościele św. Urszuli w Kolonii. W Gdańsku kult tej świętej i pozostałych męczennic zapoczatkował przybyły z Kolonii burmistrz Gdańska, Gerd von der Becke, który ufundował kaplicę w Bazylice Mariackiej, ale nie wiadomo, czy miał udział w fundacji rzeźby Grupa Ukrzyżowania.

Rzeźba ta reprezentuje styl piękny w plastyce gotyckiej. Została wykonana na przełomie XIV i XV wieku przez nieznanego twórcę. Rzeźba wpisana jest do inwentarza Muzeum Narodowego w Gdańsku, a od 1980 roku, jako depozyt znajduje się w kościele Mariackim w kaplicy św. Rajnolda. Pieta ta jest jedną z trzech tego typu rzeźb zachowanych w Gdańsku. Nieco starszym, z 1390 roku, jest Pieta w ołtarzu św. Elżbiety w tej samej świątyni, druga, datowana na ok. 1410 rok, znajduje się w dominikańskim kościele św. Mikołaja.

Została ona ufundowana w 1980 roku przez Andrzeja Bohomolca, który przed wojną jako pierwszy Polak przepłynął jachtem "Dal" Ocean Atlantycki. Kaplica dedykowana jest marynarzom, żeglarzom i rybakom spoczywającym na dnie mórz i oceanów.

Dzwon Gratia Dei został odlany w 1970 roku w ludwisarni Jana Felczyńskiego w Przemyślu. W czasie II wojny światowej wywieziono z Bazyliki Mariackiej dwa dzwony: Osanna, który teraz znajduje się w kościele w Hildesheim i Dominicalis - obecnie w kościele w Lubece.

Prezentowana jest w kaplicy św. Anny i odgrywa rolę rzeźby kultowej. Należy do charakterystycznych dla przełomu XIV i XV wieku rzeźb przedstawiających Marię z Dzieciątkiem zwanych Pięknymi Madonnami. Nie znana jest metryka rzeźby. Natomiast istnieje legenda dotycząca jej powstania. Po śmierci mistrza garncarskiego, jego warsztat odziedziczyła młoda wdowa. W warsztacie pracowali dwaj czeladnicy, jeden pobożny, spokojny i pracowity, drugi, wręcz przeciwnie. Obaj ubiegali się o rękę wdowy i kiedyś doszło między nimi do krwawej awantury. W bójce zginał agresywny czeladnik, który rozpoczął awanturę. Ten spokojny został uznany za agresora i zamknięty w gdańskiej Katowni, gdzie oczekiwał na wyrok śmierci. W celi skazany na śmierć modlił się do Marii, która ukazała mu się z Dzieciątkiem jako młoda, piękna kobieta. W ostatnim życzeniu skazaniec poprosił Radę Miejską o materiały do rzeźbienia i wykonał rzeźbę odzwierciedlającą jego senne wizje. Madonna okazała się tak piękna, że radni uznali, że ktoś, kto wykonał takie dzieło nie może być zdolny do morderstwa. Czeladnik został oczyszczony z zarzutów, uwolniono go i poślubił wdowę po garncarzu.

Urna z prochami zmarłego została złożona w niszy, w kaplicy św. Marcina.