Ludzie
Ciekawostki o Janie Marcinie Szancerze
"Malarz dziecięcych marzeń"
Jan Marcin Szancer był jednym z najwybitniejszych polskich rysowników XX wieku. Jego artystyczna działalność obejmowała bardzo wiele dziedzin, ale najbardziej znany jest jako ilustrator książek dla dzieci, tworzący znakomity duet z Janem Brzechwą. Wybierając w księgarniach książki dla dzieci, często zwracano uwagę na to, czy zawierają one ilustracje z sygnaturą "jms". Wiadomo było, że ilustracje Szancera kształtowały wrażliwość młodych ludzi, pobudzały wyobraźnię i były po prostu piękne. Dlatego też ich autor został okrzyknięty "malarzem dziecięcych marzeń" i "królem ilustratorów". Jego rysunki przeszły do kanonu literatury dziecięcej i ciągle sprawiają przyjemność nie tylko dzieciom.
1
Jan Marcin Szancer znany jest głównie jako ilustrator książek dla dzieci, przyjaciel i stały współpracownik Jana Brzechwy. Był jednym z najwybitniejszych polskich rysowników XX wieku, a także grafikiem, scenografem i kostiumografem.
2
Urodził się w Krakowie 12 listopada 1902 roku. Pochodził z wpływowej żydowskiej rodziny, wśród której znajdowali się przedstawiciele nauki, biznesu i polityki.
3
Był najmłodszy z czworga dzieci Edwarda Szancera i Stanisławy z Pierackich. O swoim ojcu, który był matematykiem mówił, że był roztargniony, a o matce, że była piękna jak Anna Jagiellonka z portretu Matejki. Posiadał dwóch braci i siostrę. O nim, jako najmłodszym w rodzinie mówiono, że powinien zostać aptekarzem.
4
Jan nieszczególnie przykładał się do nauki, często wagarował. Rodzicom, którzy ubolewali nad jego zachowaniem i zastanawiali się co z niego wyrośnie, odpowiadał, że zostanie malarzem. Na temat jego nikłego zainteresowania szkołą istnieje pewna anegdota. Otóż, Szancer będąc w gimnazjum często uciekał z lekcji i pojawiał się na ASP. Nie był oczywiście wpisany na listę studentów, ale któregoś dnia wkroczył do jednej z sal z kompletem przyborów rysunkowych. Nie niepokojony przez prowadzącego zajęcia, usiadł i zaczął szkicować nagą modelkę. Wykładowca ponoć pochwalił jego szkic, stwierdzając, że to co narysował nie jest obojętne, ma temperaturę, którą on zapamięta. Zgodzono się, aby uczestniczył w niektórych zajęciach pod warunkiem, że ukończy naukę w gimnazjum.
5
Szancer już w dzieciństwie zafascynowany był literaturą, sztuką ilustratorską i teatrem. Jego wyobraźnię rozbudzały opowiadane mu we wczesnym dzieciństwie przez rodziców utwory Szekspira. Podziwiając ilustracje i drzeworyty w literaturze klasycznej, postanowił zostać malarzem. Z rodzeństwem i kolegami tworzył pierwsze scenografie teatralne z tekturowych kartonów.
6
Jako nastolatek zachorował na zapalenie płuc i opłucnej, co wymagało interwencji chirurgicznej. Kilka dni po zabiegu pękły mu szwy, rekonwalescencja rwała długo i po chorobie nie mógł już beztrosko uczestniczyć w zabawach z kolegami. W związku z tym jeszcze więcej czytał i częściej chodził do teatru.
7
Wielkie wrażenie zrobiła na nim twórczość polskiego powieściopisarza Wacława Berenta, a zwłaszcza jego powieść "Żywe kamienie". Ta powieść, której akcja toczy się w późnym średniowieczu, opowiadająca o artyście, roli sztuki i jej posłannictwie, rozbudziła w nim pragnienie ilustrowania książek. Jak sam stwierdził "To była pierwsza książka, którą chciałem zilustrować i nigdy nie zilustrowałem".
8
Jako młody człowiek często spotykał na swej drodze aktorów, artystów, poetów, kolekcjonerów sztuki itd. Kiedyś w parku przypadkowo poznał Feliksa Jasieńskiego "Globtrotera", krytyka i kolekcjonera sztuki, który rozbudził w nim fascynację sztuką Wschodu, zwłaszcza japońskimi drzeworytami. Dzięki Włodzimierzowi Żuławskiemu, wielbicielowi twórczości Wyspiańskiego i posiadaczowi największej w Polsce kolekcji dzieł tego artysty, poznał nieznane rysunki i pastele Wyspiańskiego, którego szczególnie podziwiał.
9
Rodzina z niepokojem patrzyła na artystyczne zamiłowania Szancera, ponieważ widziała go w roli aptekarza. W czasie I wojny światowej jeden z lokatorów kamienicy Szancerów, Leonard Stroynowski, ubożejący malarz i pedagog, nie mogąc zapłacić czynszu został poproszony, aby w zamian udzielał Janowi lekcji rysunku. Na lekcjach u Stroynowskiego młody Szancer nauczył się zasad perspektywy i oddawania ludzkiej anatomii. Ponieważ Szancer miał problem z rysowaniem z pamięci, jego pierwszą modelka została mama.
10
Aby zmniejszyć niepokój rodziny o swoja przyszłość, Szancer przystał na propozycję ojca i przez jakiś czas przyuczał się do zawodu aptekarza, a nawet wstąpił na uniwersytet, gdzie studiował historię. Został przez rodziców wysłany do dalekiego krewnego do apteki w Kończudze koło Przeworska, gdzie miał być wprowadzony w tajniki farmacji. Bardzo mu się nie podobała atmosfera apteki, ale bawił się wybornie. Proszki mieszał dobierając je według kolorów, a opłatki gniótł w palcach i formował z nich nieforemne kule. Wiele lat później, opowiedziane przez Szancera wspomnienia z apteki Brzechwie, zainspirowały go do wykorzystania tego motywu w swoich baśniach o panu Kleksie. Ostatecznie jednak wybrał zawód artystyczny - ukończył Wyższą Szkołę Dramatyczną w Krakowie i krakowską Akademię Sztuk Pięknych.
11
Podczas studiów na ASP Szancer trafił do pracowni Józefa Mehoffera i Karola Frycza. Poznał tam też malarza Józefa Czapskiego, którego opisywał w sposób niezwykle humorystyczny. "Był nieludzko wysoki (...) mógł, idąc ulicą Floriańską, rozmawiać ponad dachami ze swoją siostrą przechodzącą ulicą Sławkowską. To była równie smukła pani".
12
Studiując na ASP równocześnie uczył się w szkole dramatycznej Mariana Jednowskiego i Zygmunta Nowakowskiego. Na scenie grywał jedynie epizody, ponieważ miewał straszną tremę.
13
Jego pierwsza wystawa autorska odbyła się w Pałacu Sztuki i nie przyniosła mu wielkiego uznania, jego sukces był umiarkowany. Szancer poskarżył się Xaweremu Dunikowskiemu, który stwierdził "Bo ty będziesz ilustratorem". Szancer obraził się śmiertelnie. Akademię Sztuk Pięknych ukończył z bardzo dobrą lokatą.
14
Szancer przeniósł się do Warszawy gdzie tworzył dekorację do "Nocy bachusowej" w Teatrze Lucyny Messal i Kazimiery Niewiarowskiej oraz został scenografem w Teatrze Nietoperz. Wkrótce powrócił do Krakowa, gdzie pracował jako grafik w wydawnictwach "Ilustrowanego Kuriera Codziennego". Oprócz projektowania grafik, pisał też felietony. Podróżował do Włoch i Francji, pogłębiając swą wiedzę artystyczną i pisząc reportaże z tych podróży. Był również współzałożycielem i redaktorem naczelnym czasopisma kulturalno-artystycznego "Gazeta Artystów".
15
Po zakończeniu z powodów światopoglądowych współpracy z wydawnictwami "IKC", Szancer przeniósł się do Warszawy, gdzie jako grafik współpracował z wieloma czasopismami i oficynami wydawniczymi, dla których ilustrował książki. Najstarszą zilustrowaną przez niego książką była czytanka polska dla uczniów II klasy szkół powszechnych "Nasze miasto", wydana w 1935 roku we Lwowie. Kolejną książką z jego ilustracjami była "Krysia i karabin" Jadwigi Gorzyckiej z 1935 roku. Zilustrował też tytuł "Telewizja, czyli jak człowiek nauczył się widzieć na odległość" z 1936 roku, jednak pozycja ta prawdopodobnie zaginęła, bo nie ma jej w księgozbiorach. W 1939 roku zilustrował "Pokój na poddaszu" Wandy Wasilewskiej.
16
W ilustrowanych przez siebie książkach Szancer stosował sygnaturę "jms". Pierwszy raz sygnatura ta pojawiła się w 1944 roku w książce "Koziołeczek". Od tej pory pojawiała się już na wszystkich jego rysunkach.
17
Od 1939 roku współpracował z objazdowym teatrem kukiełek "Płomyka" i "Płomyczka". Wykonywał też scenografie w teatrze Cyrulik Warszawski i Figaro. Projektował kostiumy do filmów "Nad Niemnem" i "Żołnierz królowej Madagaskaru".
18
W czasie okupacji hitlerowskiej współpracował z podziemnymi oficynami: Gebethnera, Arcta, Fiszera, Kutnera, Wagnera i Państwowych Wydawnictw Książek Szkolnych, wykonując dla nich ilustracje do książek, które wydawnictwa te zamierzały wydać po wojnie. Wtedy też spotkał się z Janem Brzechwą, z którym się zaprzyjaźnił i rozwinął długoletnią współpracę.
19
Brał udział w Powstaniu Warszawskim. Został przydzielony do pracowni graficznej Tajnych Wojskowych Zakładów Wydawniczych, gdzie wykonywał ulotki i rysunki przedstawiające uczestników walk. Wykorzystywane były one jako ilustracje artykułów w powstańczych gazetach.
20
Szancer był dwukrotnie żonaty. Jego drugą żoną była aktorka Zofia Sykulska-Szancerowa. Miał dwoje dzieci, córkę Małgorzatę, aktorkę i syna, Jana Piotra, grafika i malarza. W czasie powstania na dom, w którym mieszkał z rodziną spadła bomba, która zniszczyła bezpowrotnie archiwum artysty i jego bogaty księgozbiór.
21
Po wojnie został kierownikiem artystycznym i twórcą ilustracji okładek "Świerszczyka". Współpracował z "Płomykiem", również jako fotograf. Ale poświęcił się przede wszystkim ilustracji książkowej i grafice. Był kierownikiem graficznym wydawnictw PIW, Książka i Wiedza.
22
Jan Marcin Szancer pisał również bajki i felietony, zaistniał także jako scenarzysta i reżyser filmu dokumentalnego "Teatr mój widzę ogromny", poświęcony teatrowi wojennemu. Zajmował się tworzeniem scenografii teatralnych i filmowych. Był pierwszym kierownikiem artystycznym polskiej telewizji.
23
W 1951 roku został profesorem kontraktowym w Katedrze Książki i Ilustracji na Wydziale Grafiki warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Był bardzo dobrze oceniany przez studentów, ceniony jako błyskotliwy pedagog. Nie narzucał studentom swoich gustów, czy upodobań. Pozwalał im się rozwijać, cenił ich własny styl. Cenił twórczą swobodę i oryginalność. Traktował ludzi tak, jak sam chciał być traktowany.
24
Projektował kostiumy do pierwszego programu Zespołu Pieśni i Tańca Budowlanych Warszawy "Starówka". Współpracował z teatrami, w których był autorem scenografii wielu przedstawień. Współpracował także z telewizją i filmem. Projektował kostiumy do filmów ("Awantura o Basię", "Komedianty", "Panienka z okienka" - tu drugoplanową rolę zagrała jego córka Małgorzata). Pisał scenariusze filmowe, zagrał też rolę stolarza trumien w "Za wami pójdą inni". Był autorem sztuki "Nędza uszczęśliwiona Wojciecha Bogusławskiego". Współorganizował powstanie Teatru Telewizji - współpracowali z nim, m.in. Adam Hanuszkiewicz, Konrad Swinarski, Władysław Sheybal. Swoją przygodę z telewizją Szancer zakończył w 1958 roku.
25
Na ilustracjach Szancera można odnaleźć jego najbliższych. Baśniowym postaciom często nadawał cechy i twarze drugiej żony - Zofii i córki - Małgorzaty.
26
W dorobku artystycznym Szancera znalazły się ilustracje do około 300 tytułów książkowych, projekty ponad 500 pocztówek, 60 scenografii, 20 plakatów, a także serie znaczków pocztowych, ekslibrysy i obrazy olejne. W 1968 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
27
Jan Marcin Szancer zmarł 21 marca 1973 roku w wieku 71 lat. Pochowany jest na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.
