Ciekawostki o Panoramie Racławickiej

Dzieło to stworzył zespół malarzy pod kierunkiem Jana Styki. Do zespołu należeli: Wojciech Kossak - czołowy przedstawiciel nurtu malarstwa o tematyce historycznej i batalistycznej - a także Ludwik Boller, Tadeusz Popiel, Zygmunt Rozwadowski, Teodor Axentowicz, Włodzimierz Tetmajer, Wincenty Wodzinowski i Michał Sozański.

Było to zbrojne starcie wojsk polskich, pod dowództwem naczelnika Tadeusza Kościuszki z wojskami rosyjskimi, pod dowództwem generała majora Aleksandra Tormasowa.

Wygrana przez Polaków bitwa nie miała zbyt dużego znaczenia militarnego, pozwoliła jednak podnieść morale powstańców, a legenda o bitwie i udziale w niej kosynierów odegrała ogromną rolę w podjętej w XIX wieku edukacji obywatelskiej i narodowej polskich chłopów, zwłaszcza galicyjskich.

Nie są one namalowane w sposób synchroniczny, występują tam jednocześnie sceny przedstawiające etapy bitwy dziejące się w różnym czasie. Pojawiły się na nim również sceny, które w ogóle nie miały miejsca podczas bitwy, a jedynie zostały podporządkowane kompozycji artystycznej dzieła.

Uwiecznieni są tam także uczestnicy bitwy, m.in. naczelnik Tadeusz Kościuszko, kosynier Bartosz Głowacki, gen. Antoni Józef Madaliński, gen. Łukasz Biegański, gen. Józef Zajączek, a także ze strony rosyjskiej gen Tormasow i płk. Muromcew.

Obraz został zamówiony u Jana Styki w 1893 roku w związku ze 100-leciem insurekcji kościuszkowskiej. Panorama Racławicka miała być główną atrakcją na otwarciu Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie w 1894 roku.

W tamtym okresie w Europie panowała moda na tworzenie panoram, zwłaszcza o tematyce historycznej, batalistycznej czy religijnej.

Zastosowanie specjalnych środków artystycznych przy tak monumentalnej, owalnej kompozycji dzieła pozwalało widzom poczuć się niejako uczestnikiem uwiecznionych na obrazie wydarzeń.

Jan Styka i Wojciech Kossak, oprócz Panoramy Racławickiej stworzyli w tej formie jeszcze Panoramę Siedmiogrodzką, Golgotę (uznawaną za największy obraz o tematyce religijnej na świecie) i Męczeństwo chrześcijan w cyrku Nerona.

Wraz z Wojciechem Kossakiem i Ludwigiem Bollerem pojechał w okolice Racławic, aby poznać topografię terenu i spróbować dokonać rekonstrukcji rozmieszczenia walczących tam wojsk, a także samego przebiegu bitwy.

Przygotowanie ogólnego szkicu kompozycyjnego, składającego się z czterech części, tzw. Małej Panoramy Racławickiej, zajęło im kilka tygodni.

Konieczne były także studia na podstawie zbiorów muzealnych dotyczące umundurowania i uzbrojenia wojsk w tamtym okresie. W wiedeńskim Ministerstwie Wojny odnaleźli XVIII-wieczny plan bitwy. Wszystkie szkice konsultowane były z uznanymi polskimi historykami - Tadeuszem Korzonem i Konstantym Górskim, historykiem wojskowości.

Specjalnie tkane płótno żaglowe sprowadzono z Brukseli. Sprowadzono je w 14 kawałkach, które zostały zszyte w jedną całość. Płótno zostało rozpięte na stalowym rusztowaniu, którego elementy odlano w Wiedniu, w firmie Gridla. 

Do wyeksponowania Panoramy Racławickiej wybudowano w Parku Stryjeńskim we Lwowie specjalną rotundę. Budynek zaprojektował Ludwik Baldwin-Ramułt, architekt i działacz społeczny, porucznik Wojska Polskiego.

Na froncie znajdował się portal z drzwiami, nad którymi umieszczono napis "Racławice".

Budowa gmachu została ukończona w lipcu 1893 roku, a uroczyste otwarcie Panoramy Racławickiej nastąpiło niemalże rok później - 5 czerwca 1894 roku.

W 1944 roku w budynek uderzyła bomba, która zniszczyła dach i piętro. Obecnie jedynie kopuła wieńcząca budynek przypomina projekt Ramułta. W budynku mieszczą się hale sportowe i boiska, z których korzysta młodzież.

Przestrzeń malarska zajmuje powierzchnię 1800 m2 (długość 114 m oraz wysokość 15 m). Do zagruntowania płótna zużyto 750 kg farby.

Uroczyste otwarcie nastąpiło 14 czerwca 1985 roku. Od tego momentu Panorama Racławicka stała się główna atrakcją miasta i jest nią nieprzerwanie do dziś.

Obraz przetrwał bombardowanie, przechowywany był w naprędce skleconej drewnianej skrzyni z trutką na szczury w lwowskim klasztorze bernardynów. Po wojnie wraz z częścią zbiorów Ossolineum trafił do Wrocławia.

Przez wiele lat nie był udostępniany publiczności, przeprowadzono jedynie kilka konserwacji płótna w szkolnych salach gimnastycznych. Od lat 60. XX w. w Muzeum Śląskim eksponowano tylko pojedyncze fragmenty panoramy. W czerwcu 1980 roku obraz wywieziono poza Wrocław, a na osobiste polecenie prof. Wiktora Zina płótno trafił on do Zamku Królewskiego w Warszawie.

Cały czas trwały starania różnych społecznych komitetów o właściwą konserwację obrazu i jego ekspozycję. Niewygodna dla ówczesnych władz PRL-u tematyka obrazu powodowała wstrzymywanie tych działań.

Dopiero w 1980 roku powstał pomysł wybudowania we Wrocławiu rotundy. Było to wynikiem solidarności Polaków, którzy zorganizowali zbiórkę funduszy na ten cel.

Styka opracował koncepcję figuralną dzieła, natomiast aspekty malarskie pozostały w gestii Kossaka. I właściwie tych dwóch malarzy wymienia się najczęściej jako autorów dzieła, pozostali w zasadzie są pomijani.

Artyści podzielili przestrzeń malarską po połowie. Granica podziału przebiegała w scenie zdobywania rosyjskich armat przez milicję chłopską. Styka namalował kosynierów, Kossak - rosyjskich żołnierzy. Udział Styki w malowidle ocenia się na 30%, a Kossaka na 70%.

Teren historycznej Bitwy Racławickiej został uznany za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 2004 roku.