22 ciekawostki o grzybach
Grzyby występują na całym świecie i rosną w szerokim zakresie siedlisk. Można je spotkać w ekstremalnych środowiskach, takich jak pustynie lub obszary ...
Słonecznik bulwiasty zwany też topinamburem czy karczochem jerozolimskim jest rośliną powszechnie znaną i wykorzystywaną w różnych celach od bardzo dawnych czasów.
Do XVIII wieku stanowił podstawę wyżywienia ludzi mniej zamożnych, ale bywał również rarytasem na królewskim dworze. Gdy pojawiły się ziemniaki, został zapomniany na jakiś czas, ale obecnie wraca do naszych kulinariów, gdzie często traktowany jest jak danie ekskluzywne.
Topinambur ma bardzo szerokie spektrum zastosowań. Jest rośliną spożywczą, leczniczą, przemysłową, stanowi paszę dla zwierząt, a także przysmak dla zwierząt leśnych.
Aby uchronić uprawy, leśnicy sadzą topinambur dla dzików, które bardzo lubią te bulwy. Wbrew panującej w niektórych kręgach opinii, nie są to ziemniaki, na dodatek wykopywane przez ludzi.
Jest to gatunek rośliny należącej do rodziny astrowatych (Asteraceae). Astrowate są jedną z najliczniejszych rodzin roślin naczyniowych - należy do niej około 25 tys. gatunków.
Rodzina jest kosmopolityczna (nie występuje jedynie na Antarktydzie), jej przedstawiciele zasiedlają różne siedliska. Mimo wielkiego zróżnicowania stosunkowo niewielka ilość przedstawicieli astrowatych ma znaczenie użytkowe, oprócz gatunków uprawianych jako rośliny ozdobne.
Do jadalnych przedstawicieli astrowatych należą: słonecznik zwyczajny i słonecznik bulwiasty (topinambur), sałata siewna, cykoria, karczoch.
Obecnie rozpowszechniony jest na wielu kontynentach jako roślina jadalna, pastewna i ozdobna. Rośnie dziko niemal w całej Europie, na Azorach, w Ameryce Środkowej i Południowej, w Nowej Zelandii, Japonii, północnych Chinach i Iranie.
Uprawiany jest na obu półkulach, poza klimatem umiarkowanym także w tropikach. W Polsce jako kenofit (gatunek obcego pochodzenia) rozpowszechniony jest na całym niżu i niższych obszarach górskich.
Jeśli jego występowanie wykracza poza zasięg pierwotny, podejmowane są działania ograniczające jego rozprzestrzenianie.
W Polsce postulowane jest zaniechanie jego uprawy na obszarach chronionych, w pobliżu wód i lasów, w miejscach przyrodniczo cennych, gdyż stanowi zagrożenie dla gatunków rodzimych.
Do Europy trafił w XVI wieku. Szybko stał się bardzo powszechnym warzywem w Europie i obu Amerykach. Wykorzystywano go również jako paszę dla zwierząt gospodarskich.
Szczególnie Francuzi upodobali sobie to warzywo, a szczyt jego popularności przypadł na przełom XIX i XX wieku. W 2002 roku topinambur podczas Nice Festival for the Heritage of the French Cuisine został nazwany "najlepszym składnikiem zupy warzywnej".
W 1629 roku angielski zielarz i botanik John Parkinson napisał, że szeroko uprawiany topinambur stał się powszechny i tani w Londynie, do tego stopnia, że "najbardziej wulgarni zaczynają nim gardzić".
Ale kiedy topinambur po raz pierwszy przybył do Anglii, jego bulwy stały się przysmakiem królowej.
W Ameryce topinambur nazywany jest karczochem jerozolimskim lub kanadyjską truflą.
Prawdopodobnie związane jest to z relacją Samuela de Champlain, francuskiego odkrywcy, który podróżując po Ameryce Północnej wysłał pierwsze próbki rośliny do Francji, zauważając, że smakuje ona podobnie jak karczoch.
Nazwa topinambur pochodzi przypuszczalnie z 1615 roku, kiedy członek brazylijskiego plemienia Topinamba odwiedził Watykan w tym samym czasie, gdy wystawiano tam bulwy przywiezione z Kanady, stosowane jako krytyczne źródło pożywienia, które pomogły francuskim osadnikom w Kanadzie przetrwać zimę.
Nazwa ta przyjęła się i jest obecnie używana w języku francuskim, niemieckim, włoskim, polskim, rumuńskim, rosyjskim i hiszpańskim.
Liście są szorstkie i włochate. Kwiaty słonecznika bulwiastego są żółte, zebrane w koszyczki, o lekko waniliowo-czekoladowym zapachu. Owocem jest niełupka o długości 5-7 mm.
Część podziemną rośliny tworzą cienkie, włókniste korzenie oraz sznurkowate, białawe rozłogi podziemne osiągające około 1,2 metra długości. Na ich końcach powstają podziemne bulwy pędowe o elipsoidalnym lub gruszkowatym kształcie.
Ich długość wynosi 7-10 cm, a grubość od 3-6 cm. Często są wydłużone i nierówne, nieco przypominaja wyglądem korzeń imbiru, mają chrupiącą konsystencjęą
W zależności od odmiany skórka bulw ma kolor biały, kremowobiały, różowy lub fioletowoczerwony. Miąższ zawsze jest biały lub kremowobiały.
Zawierają do 17% inuliny, stanowiącej 75-80% wszystkich węglowodanów. Pozostałe cukry to skrobia oraz cukry proste (fruktoza, sacharoza, maltoza i niskocząsteczkowe fruktooligosacharydy.
Najwięcej inuliny zawierają bulwy o białym lub żółtym zabarwieniu, mniej te o zabarwieniu czerwonym, ale zawierają one więcej białek.
W trakcie przechowywania bulw, inulina hydrolizuje w cząsteczki fruktozy. Swój słodki smak bulwy topinamburu zawdzięczają fruktozie, która jest półtora raza słodsza niż sacharoza.
Wykazano, że wahania temperatury wpływają na ilość inuliny, którą może wytwarzać topinambur. Jej mniejsza ilość wytwarzana jest w chłodniejszych rejonach niż w cieplejszych.
Ponieważ inulina nie jest przyswajana w jelicie, nie powoduje ona skoku glikemicznego, jak to bywa w przypadku ziemniaków.
W medycynie ludowej topinambur wykorzystywany był w leczeniu cukrzycy, otyłości, chorób układu krążenia, reumatyzmu.
Sproszkowane bulwy topinamburu wchodzą w skład preparatu "Topinulin" stosowanego jako środek dietetyczny, dający uczucie sytości.
Posiadają też więcej niż ziemniaki witaminy B1 i żelaza. Zawierają witaminę C (do 45 mg w 100 g), a także sporo karotenu. Wśród makroelementów na uwagę zasługuje zawartość miedzi, magnezu i potasu.
W różnych innych organach rośliny stwierdzono obecność kumaryny, nienasyconych kwasów tłuszczowych.
We Francji i Włoszech używane są do przygotowywania zup. Najczęściej przygotowuje się je podobnie do ziemniaków. Walory smakowe gotowanych bulw poprawia dodanie gałki muszkatołowej. Polecane są także bulwy zapiekane z serem cheddar. Pieczone bulwy mogą być stosowane jako substytut kawy.
Wykorzystuje się je też do produkcji inuliny i fruktozy.
W tym celu wykorzystuje się całą roślinę, zarówno pędy i liście, jak i bulwy. Topinambur wysadzany jest też na poletkach łowieckich w celu dokarmiania zwierzyny.
Sadzi się go również na poletkach zaporowych na skraju lasów, aby zapobiegać niszczeniu upraw przez zwierzynę leśną. Dotyczy to przede wszystkim dzików, które bardzo lubią bulwy topinamburu i chętnie je jedzą.
Z biomasy natomiast wytwarza się bioetanol - z 1 ha uprawy można uzyskać ponad 2,5 tys. dm3 dodatku do paliw.
Pędy nadziemne po wysuszeniu i rozdrobnieniu mogą służyć jako opał w piecach, bądź mogą być wykorzystane jako surowiec do wyrobu brykietów i peletu.
Często słonecznik bulwiasty uprawiany jest ze względu na swoje walory dekoracyjne, jako roślina ozdobna.
