Zamek Królewski na Wawelu był zawsze najważniejszą siedzibą polskich władców, miejscem prestiżowym o ogromnym znaczeniu dla polskiej tradycji i tożsamości. Już Mieszko I, pierwszy historyczny władca Polski, wybrał Wawel za jedną ze swych siedzib. Za panowania ostatnich Piastów i Jagiellonów zamek przeżywał szczególny rozkwit. Jego świetność i znaczenie przygasły, gdy stolicę przeniesiono do Warszawy, ale nadal był miejscem, w którym odbywały się koronacje i pogrzeby polskich monarchów. W przeszłości i obecnie jest symbolem Krakowa, wznoszącym się na wzgórzu, na lewym brzegu Wisły, w jego historycznej dzielnicy Stare Miasto.
Znajdują się na nim dwie zabytkowe budowle: Zamek Królewski i bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława.
Wawel był prawdopodobnie jednym z ośrodków władzy plemienia Wiślan, których organizacja państwowa powstała na przełomie VIII i IX wieku.
O ich legendarnych władcach, Kraku i Wandzie, wspominał już XIII-wieczny kronikarz, Wincenty Kadłubek.
Przebudowano zamek w stylu romańskim.
Zamek posiadał czworokątną wieżę obronną przy Kurzej Stopce i budynek mieszkalny. Powstał pałac z aulą na piętrze - tzw. sala o dwudziestu czterech słupach z kaplicą, bazylika pałacowa św. Marii Egipcjanki. Stopniowo dobudowywano nowe obiekty, głównie sakralne.
Za panowania Władysława Jagiełły przebudowano i rozbudowano fortyfikacje zamku. Wybudowano baszty: Jordanka, Złodziejska, Lubranka, zespół obronny bramy Dolnej.
Zbudowano tez wieżę Senatorską i Sandomierską, przedmurze zamku górnego. W takim stanie zamek przetrwał do 1499 roku, kiedy to spłonął w pożarze.
Szczególnie istotny jest okres panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta.
W latach 1506-1534 przebudowano gotycki pałac na rezydencję renesansową z dziedzińcem arkadowym.
Przy katedrze powstała kaplica Zygmuntowska. Po kolejnym pożarze, który wybuchł w 1595 roku, część zamku przebudowano w stylu wczesnego baroku. Pracami kierował królewski architekt Jan Trevano. Wzniesiono wówczas przy północnym skrzydle dwie wieże: Zygmunta III Wazy i Sobieskiego.
Największą jednak katastrofą był pożar, który wybuchł w 1702 roku. Zaprószony przez szwedzkich żołnierzy ogień, który płonął przez tydzień, strawił renesansowy wystrój wnętrz. Dzieła zniszczenia dopełniły też rozbiory Polski.
Wojska zaborcze, które wkroczyły na zamek, grabiły go i niszczyły. Rezydencję królewską przeznaczono na koszary wojsk austriackich.
Wzgórze Wawelskie otoczono murem obronnym z bastionami, podwyższono fortyfikacje kleszczowe, które wzniesione były przez polskich inżynierów w XVIII wieku.
Pałac królewski i Seminarium zamieniono na koszary wojskowe. W południowo-zachodniej części wzgórza wybudowano szpital, a w miejscu domków wikariuszy, dom rekonwalescentów.
Część pomieszczeń przeznaczono na Archiwum Państwowe miasta Krakowa. Wyburzono też jeden z budynków szpitala austriackiego i dom rekonwalescentów, a w ich miejscu wzniesiono nowy obiekt, mieszczący biura Zamku Królewskiego na Wawelu.
Są to najstarsze ogrody odkryte w Polsce, ukazujące ogrodnictwo okresu renesansu.
Większość sal urządzona jest w stylu renesansowym i barokowym, jak Sala pod Orłem. Są sale przebudowane w stylu klasycystycznym, jak Sala Kolumnowa oraz z okresu dwudziestolecia międzywojennego - apartament Mościckiego. Są też sale gotyckie - obecny Skarbiec Koronny.
W XVI wieku sypialnia królewska ozdobiona była malowidłami ruskich malarzy z Przemyśla i haftowanymi makatami.
W jednej z sal gotyckich, w Sali Kazimierza Wielkiego, zachował się niewielki fragment polichromii XIV-wiecznej.
Pomieszczenia parteru były urządzone skromniej niż pomieszczenia I i II piętra. Na I piętrze mieściły się prywatne apartamenty królewskie oraz pokoje mieszkalne dworu i świty.
Komnaty II piętra (piano nobile) pełniły funkcje reprezentacyjne. Były tam modrzewiowe stropy belkowe oraz kasetonowe ze złoconymi rozetami lub rzeźbionymi głowami. Pod stropami malowane były fryzy, a niżej wieszano arrasy, makaty i obrazy. Tam odbywały się zabawy, uczty, narady, przyjęcia posłów.
Salę tę przebudował w XVIII wieku Dominik Merlini na przyjazd króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Trzy z nich są gotyckie - sień, Sala Jadwigi i Jagiełły, Sala Kazimierza Wielkiego.
Wśród eksponatów znajdują się pantofelki koronacyjne Zygmunta Augusta, miecz koronacyjny królów Polski, Szczerbiec, miecz Zygmunta Starego i jego korona grobowa, szachy oraz miniaturowy portrecik Zygmunta III i orzeł z zastawy króla Jana Kazimierza.
Odbywały się w niej uroczystości koronacyjne, monarchowie i ich dzieci zawierały w niej śluby, tutaj były chrzczone ich dzieci. W katedrze i w podziemiach znajdują się groby niemal wszystkich władców Polski.
Łącznie pochowanych jest tam 19 królów, licząc od Władysława Łokietka do Augusta II Mocnego. Są tam również pochowani zasłużeni Polacy: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Tadeusz Kościuszko, Józef Piłsudski i inni.
Znajduje się tam Włócznia Św. Maurycego - średniowieczna ceremonialna włócznia, uważana za pierwsze historyczne insygnium władzy używane przez władców Polski z dynastii Piastów (jest kopią Świętej Lancy Cesarskiej, ofiarowanej wraz z częścią gwoździa z Krzyża Pańskiego na zjeździe gnieźnieńskim księciu Bolesławowi Chrobremu przez cesarza Ottona III).
Znajduje się tam też płaszcz koronacyjny Stanisława Augusta, krzyż wykonany z diademów należących do księcia Bolesława Wstydliwego i jego żony, a także kielichy liturgiczne, monstrancje, szaty i insygnia królewskie.
Ma to związek z legendą o znajdującym się na wzgórzu Wawelskim czakramie, świętym, tajemniczym kamieniu tam ukrytym, będącym źródłem niezwykłej energii.